Δικαίωμα στην Περιπλάνηση: Το Κίνημα της Πετσέτας και η Ελευθερία της Δημόσιας Πρόσβασης

Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που εμφανίστηκε στην Ελλάδα το «κίνημα της πετσέτας», όταν οι μέσοι άνθρωποι άρχισαν να συνειδητοποιούν και να εξοργίζονται με τη τσιφλικάδικη κατοχή των δημόσιων ακτών από επιχειρηματίες, και την ανήθικη εκμετάλλευση τους, η οποία περιόριζε την απόλαυση των παραλιών από τους ντόπιους κατοίκους, επιβάρυνε το τοπικό φυσικό περιβάλλον και οδηγούσε σε αισχροκέρδεια κάποιων «μαφιόζων της σαιζλόνγκ».

Το κίνημα της πετσέτας, όπου απλοί λουόμενοι «καταλάμβαναν» τις ούτως η άλλως δημόσιες ακτές με τις πετσέτες και τις ομπρέλες τους, αρνούμενοι να πληρώσουν κάποια τοπική επιχείρηση για την χρήση της παραλίας, είχε μόνο ένα αρνητικό: ότι άργησε πολύ. Για χρόνια η Ελλάδα, έχει καταντήσει μια τουριστοαποικία, θεσπέσια μόνο για τον κάθε Χανς και Τζακ που έρχονται απέξω για να απολαύσουν τις παραλίες μας, να κάνουν μια βόλτα στα ίδια πέντε-έξι σημεία Ιστορικού ενδιαφέροντος, και να φάνε στις επιτηδευμένα πανάκριβες παραδοσιακές ταβέρνες, που σε κάποιες περιοχές κοντεύουν να είναι περισσότερες και από τις ιδιωτικές κατοικίες των ντόπιων.    

Το Κίνημα της Πετσέτας

Αυτό που ονομάστηκε αργότερα από τα ΜΜΕ «κίνημα της Πετσέτας» (γνωστό και ως κίνημα για ελεύθερες παραλίες), ξεκίνησε αρχικά τον Ιούλιο του 2023. Στα τέλη εκείνου του μήνα ξεκίνησαν συγκεντρώσεις και διαμαρτυρίες στην Πάρο, οι οποίες σχετίζονταν με το γεγονός ότι ντόπιοι δεν έβρισκαν ελεύθερο χώρο στις παραλίες εξαιτίας του ότι εταιρείες χωρίς άδεια καταλάμβαναν μεγάλο μέρος των παραλιών και τοποθετούσαν ξαπλώστρες. Συχνά οι εταιρείες παράνομα επέτρεπαν κυρίως σε τουρίστες να προκρατήσουν τις ξαπλώστρες στην αμμουδιά σε υπερβολικά υψηλές τιμές με αποτέλεσμα οι ντόπιοι να μην έχουν χώρο στην παραλία.

Οι διαδηλώσεις αυτές σύντομα εξαπλώθηκαν και σε άλλα νησιά, όπως στη Νάξο, στη Σέριφο και στη Ρόδο. Σε όλες τις περιπτώσεις, το βασικό αίτημα των διαδηλωτών ήταν κοινό: να γίνουν οι ελληνικές παραλίες ξανά ελεύθερες για τους Έλληνες πολίτες.

Το Ελληνικό κράτος (περιέργως), έδρασε πολύ γρήγορα, και μέχρι τις 9 Αυγούστου είχαν πραγματοποιηθεί έλεγχοι σε πάνω από 900 επιχειρήσεις σε διάφορα σημεία της Ελλάδας, κατά τους οποίους διαπιστώθηκαν γύρω στις 340 παραβάσεις, που είχαν να κάνουν με τη κατάληψη δημόσιων παραλιών, την ύπαρξη αυθαίρετων κατασκευών και την παραβίαση νόμων για την προστασία του παράκτιου και θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Παρόλα αυτά, σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και μετά τους ελέγχους, οι τοπικοί κοτζαμπάσηδες της ψάθινης ομπρέλας δε χαμπάριασαν, και σύντομα επέστρεψαν στις παλιές τους συνήθειες: Στις 10 Αυγούστου αναφέρθηκε στη Νάξο ότι μετά τους ελέγχους και την αποχώρηση των κλιμακίων της Κτηματικής Υπηρεσίας Κυκλάδων, παραλιακά καταστήματα στην Πλάκα, στην Αγία Άννα, στον Άγιο Προκόπιο και στον Άγιο Γεώργιο -που είχαν παρανομήσει ήδη- ξεκίνησαν αυθαίρετα να επανατοποθετούν ξανά ξαπλώστρες, ομπρέλες, έπιπλα παραλίας καταλαμβάνοντας μεγάλο μέρος των παραλιών στο νησί. Αυτό το φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε άλλες περιοχές της χώρας.

Το Δικαίωμα στην Περιπλάνηση

Ίσως σε κάποιους, αυτή η συμπεριφορά των διαδηλωτών του Κινήματος της Πετσέτας να φαίνεται υπερβολική ή αβάσιμη. Αλλά δεν είναι τίποτα από τα δύο. Στη πραγματικότητα, το όλο αίτημα για ελεύθερη πρόσβαση στις ακτές και τις παραλίες της χώρας μας, βασίζεται σε ένα εξαιρετικά αρχαίο δικαίωμα, το οποίο στις μέρες μας – τουλάχιστον σε τουριστικές περιοχές όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία – τείνει να εξαφανιστεί εντελώς. Αυτό είναι το λεγόμενο «δικαίωμα στην περιπλάνηση» (right-to-roam), γνωστό και ως δικαίωμα στην δημόσια πρόσβαση.

Όπως αναφέραμε το δικαίωμα στην περιπλάνηση είναι πανάρχαιο, και εμφανίστηκε στη βόρεια Ευρώπη όπου και συνεχίζει να εφαρμόζεται έως σήμερα, ιδίως στις χώρες της Σκανδιναβίας, την Ισλανδία και την Εσθονία. Είναι ένα δημοκρατικό δικαίωμα το οποίο εγγυάται την πρόσβαση στις παραλίες, στις λίμνες και στα ποτάμια σε κάθε άνθρωπο για αναψυχή και άσκηση. Στη Σκοτία, στη Φινλανδία, στην Ισλανδία, στη Νορβηγία, στη Σουηδία, στην Εσθονία, στη Λετονία, στη Λιθουανία, στη Λευκορωσία, στην Αυστρία, στην Τσεχία, στην Ελβετία και στη Νορβηγία το δικαίωμα περιλαμβάνει την πεζοπορία ή την κατασκήνωση ακόμα και σε ιδιωτικό οικόπεδο (π.χ. στη Σουηδία για μία ή δύο νύχτες), υπό τον όρο να μη ζημιωθεί η άγρια ζωή ή οι καλλιέργειες. Στις περισσότερες χώρες δεν μπορεί πια να κτιστεί οίκημα σε απόσταση μικρότερη 100 μέτρων από το κύμα.

Αυτό το δικαίωμα, αναγνωρίζει κάτι που θα έπρεπε ούτως ή άλλως να είναι αυτονόητο: πως το φυσικό περιβάλλον μιας χώρας, δεν είναι τσιφλίκι κανενός μεγαλοεπιχειρηματία και νεοαριστοκράτη, που ζητά να κρατήσει κομμάτι της ίδιας της Φύσης για τον εαυτό του, αρνούμενος να δεχτεί πως η Φύση δεν έχει ιδιοκτήτη, και είναι κοινό κτήμα και μέλημα ολόκληρης της Ανθρωπότητας. Στην Σκανδιναβία ειδικά το δικαίωμα στην περιπλάνηση είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του τοπικού πολιτισμού, και οι κάτοικοι των χωρών αυτών, μπορούν να απολαύσουν διάφορες δραστηριότητες όπως κάμπινγκ, πεζοπορία, ιππασία και ποδηλασία στο ελεύθερο ύπαιθρο, χωρίς να φοβούνται για τις αντιρρήσεις του κάθε τοπικού άρχοντα.

Παρόλα όσα είπαμε αρχικά, η Ελλάδα έχει νομοθεσία, η οποία προβλέπει δικαιώματα, σχετικά παρόμοια με αυτά των Σκανδιναβών: σύμφωνα με αυτή, η πρόσβαση σε παραλίες και ακτές είναι «απρόσκοπτη και ελεύθερη». Ο νόμος 2344/1940, που ορίζει τον αιγιαλό, περιγράφει ρητά στο άρθρο 1 το δικαίωμα όλων των πολιτών: «Ο αιγιαλός, ήτοι η περιστοιχούσα τη θάλασσαν χερσαία ζώνη, η βρεχομένη από τας μεγίστας πλην συνήθεις αναβάσεις των κυμάτων, είναι κτήμα κοινόχρηστον, ανήκει ως τοιούτον εις το Δημόσιον και προστατεύεται και διαχειρίζεται υπ' αυτού».

Ο ίδιος νόμος απαγορεύει την κατασκευή κτισμάτων και την τοποθέτηση «κατασκευασμάτων» στον αιγιαλό και στην παραλία: ως παραλία ορίζεται η ζώνη ξηράς που προστίθεται στον αιγιαλό, σε πλάτος μέχρι και 50 μέτρων από την οριογραμμή του, προς εξυπηρέτηση της επικοινωνίας της ξηράς με τη θάλασσα και αντιστρόφως. Παραλλήλως, ο νόμος επιτρέπει «την εκμίσθωση θαλάσσιων μέσων αναψυχής, ξαπλωστρών, ομπρελών, λειτουργία αυτοκινούμενου ή ρυμουλκούμενου τροχήλατου αναψυκτηρίου, καθώς και τραπεζοκαθισμάτων», εφόσον εξασφαλίζεται η ελεύθερη διέλευση του κοινού προς τον αιγιαλό και την παραλία.

Όπως όμως βλέπουμε και από τα προηγούμενα παραδείγματα που δώσαμε, αυτοί οι νόμοι υπάρχουν κυρίως μόνον στα χαρτιά, και το ελληνικό κράτος τους εφάρμοσε με σχετική απροθυμία, αφού χρειάστηκαν διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες για να το κάνει.

Συμπερασματικά

Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να ορίσει κανείς, τι ακριβώς είναι «ιδιοκτησία». Κάτι που όμως είναι ξεκάθαρο, είναι πως ο φυσικός πλούτος μιας χώρας, ανήκει σε όλους τους κατοίκους της. Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι κάτοικοι έχουν την υποχρέωση να συμπεριφέρονται σε αυτόν τον φυσικό πλούτο με προσοχή και σεβασμό. Το Δικαίωμα στην Περιπλάνηση προϋποθέτει την ένδειξη σεβασμού απέναντι στο φυσικό περιβάλλον και από τον κάθε περιπατητή, κατασκηνωτή και φυσιολάτρη που επιθυμεί να απολαύσει την ομορφιά και την γαλήνη του.

Η Γη δεν είναι κτήμα κανενός. Είναι κοινή κληρονομιά ολόκληρου του ανθρώπινου γένους, και η προσπάθεια «ιδιοκτησίας» της από κάποιους, θα πρέπει να θεωρείται τουλάχιστον γελοία και προσβλητική. Εάν ο άνθρωπος μπόρεσε να αφήσει τις πατημασιές του στην Σελήνη, έτσι θα πρέπει ελεύθερα, να αφήνει το αποτύπωμα του και στα εδάφη της Γης.