Πόλις: Το Δικαίωμα στην Πόλη και η Αναζήτηση του Μελλοντικού Αστικού Κέντρου.

Εάν μένετε σε μια μεγαλούπολη της Ελλάδας, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα ή ο Πειραιάς, πάρτε ένα λεπτό από τον χρόνο σας για να βγείτε λίγο στο μπαλκόνι ή στο παράθυρο σας και να αισθανθείτε την ατμόσφαιρα έξω.      

Κατά πάσα πιθανότητα, η ματιά σας πέφτει πάνω σε ατελείωτες σειρές από γκρίζες, πανομοιότυπες πολυκατοικίες, βρώμικους δρόμους, πεζοδρόμια με ραγισμένες πλάκες, κάδους απορριμμάτων που υπερχειλίζουν. Ίσως στα ρουθούνια σας, να φτάνει μια ανάμικτη οσμή από καυσαέρια, σκουπίδια, ούρα και ιδρώτα. Μάλλον έως τώρα είστε συνηθισμένοι σε έντονη ζέστη το καλοκαίρι και όξινες βροχοπτώσεις τον χειμώνα. Αυτή η κατάσταση δεν είναι απαραίτητα ένα ξεχωριστό φαινόμενο των ελληνικών μεγαλουπόλεων: από την Νέα Υόρκη έως τη Σαγκάη, εκατομμύρια άνθρωποι ζουν καθημερινά κάτω από παρόμοιες – η και χειρότερες – συνθήκες.

Στη σύγχρονη εποχή, πολλές από τις παγκόσμιες πόλεις, μοιάζουν σχεδόν ανατριχιαστικά πανομοιότυπες: τεράστιοι ουρανοξύστες, γκρίζοι δρόμοι, εμπορικά κέντρα, πλατείες και πάρκα, είναι τόσο παρόμοια που δεν είμαστε σίγουροι, πως εάν σας δείχναμε δύο φωτογραφίες από τις προαναφερθείσες ξένες μεγαλουπόλεις (Ν. Υόρκη και Σαγκάη), θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε την μία από την άλλη με τη πρώτη ματιά. Αυτή η υπερσυγκέντρωση του παγκόσμιου πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα, έχει οδηγήσει στην δημιουργία «υπέρ-πόλεων», όπως ο Διάδρομος Βοστώνης – Ουάσιγκτον. Αυτή η αστυφιλική κρίση, σε συνδυασμό με την έντονη βιομηχανοποίηση της γεωργίας, με σκοπό να τραφούν αυτοί οι εκατομμύρια αστοί, έχει οδηγήσει σε έξαρση της ήδη διογκωμένης κλιματικής κρίσης.

Παρατηρώντας αυτή τη κατάσταση, καθώς και τα αποτελέσματα της εδώ, στην Ελλάδα, όπου περίπου το 50% του πληθυσμού είναι συγκεντρωμένο μέσα ή γύρω από τον Αθηναϊκό αστικό ιστό, δε μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε, ποιες θα μπορούσαν να είναι οι εναλλακτικές σε αυτή την ανυπόφορη και εξανδραποδιστική κατάσταση. Οι προτάσεις είναι πολλές, και διαφέρουν έντονα μεταξύ τους.

Η Επιστροφή στη «Φύση»

Σίγουρα αρκετοί από εμάς θυμούνται τη τηλεοπτική σειρά Το Καφέ της Χαράς, καθώς και το σενάριο της: μια Αθηναία μητέρα μετακομίζει σε ένα μικρό Αρκαδικό χωριό και ανοίγει ένα καφέ, έχοντας να αντιμετωπίσει τον σκεπτικισμό και έντονο συντηρητισμό των τοπικών κατοίκων. Παρότι ίσως κάπως απλοϊκή, αυτή η σειρά δείχνει με τον δικό της τρόπο, τα προβλήματα της σύγχρονης ιδέας της αποκέντρωσης.

Παρότι δεν είμαστε ενάντια στην ιδέα της αποκέντρωσης, το αντίθετο μάλιστα, νοιώθουμε ότι πολλοί άνθρωποι ίσως να έχουν μια έντονα ωραιοποιημένη εικόνα αυτής της οπτικής: η ειδυλλιακή ζωή σε ένα μικρό χωριό, η ενασχόληση με την καλλιέργεια και η επιστροφή σε πιο απλά μοντέλα διαβίωσης, είναι κάποια από τα στοιχεία αυτού του τρόπου σκέψης, στοιχεία που αποτυγχάνουν στο να παρουσιάσουν τα πολλά αρνητικά της ζωής στη σύγχρονη επαρχία όπως η απομόνωση, η οικονομική αστάθεια, ο κοινωνικός έλεγχος, τα έντονα καιρικά/φυσικά φαινόμενα και η έλλειψη ενδελεχούς ιατροφαρμακευτικής και υγειονομικής περίθαλψης.

Η ειδυλλιακή εικόνα της επιστροφής στη Φύση, πολύ συχνά χρησιμοποιείται επίσης για την προώθηση οπισθοδρομικών πρακτικών και αντιλήψεων, οι οποίες είτε συνεχίζουν να υπάρχουν είτε συνδέονται έντονα με τις επαρχιακές περιοχές. Αυτό οδηγεί σε έναν έντονο διαχωρισμό των «επαρχιωτών» από τους «πρωτευουσιάνους» της πόλης, που με τη σειρά του οδηγεί σε ένα ακόμη μεγαλύτερο ρήγμα ανάμεσα στο χωριό και στη μεγαλούπολη. Για να το θέσουμε πιο απλά, δεν υπάρχουν αρκετά ειδυλλιακά κτήματα για όλους, και δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Η λύση στα έντονα προβλήματα της αστυφιλίας δε βρίσκεται (αμιγώς), στην «αποκέντρωση», όπως συνήθως την εννοούμε.

Το Δικαίωμα στην Πόλη

Οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις είναι κέντρα έντονου απομονωτισμού, κοινωνικού αποκλεισμού, ακατάσχετου υλισμού, οικολογικής αστάθειας και κοινωνικοπολιτικού ελέγχου – μα δε χρειάζεται να είναι.

Το «Δικαίωμα στην Πόλη», είναι το δικαίωμα της ανακατάληψης της πόλης από αυτούς τους οποίους η πόλη έχει υποτίθεται δημιουργηθεί για να υπηρετήσει: τους κατοίκους της. Είναι το δικαίωμα σε μια υγιή αστική ζωή, σε συναντήσεις και ανταλλαγές ιδεών, απόψεων και ονείρων, αλλά και σε έναν ρυθμό ζωής που θα επιτρέπει την πλήρη εκμετάλλευση του αστικού χώρου και των ξεχωριστών στιγμών που λαμβάνουν χώρα μέσα σε αυτόν. Είναι ουσιαστικά το δικαίωμα της ισότιμης εκμετάλλευσης και απόλαυσης των πόρων και υπηρεσιών που προσφέρονται στις πόλεις.

Πέραν από αυτό, το δικαίωμα στην πόλη, είναι το δικαίωμα της ανάπλασης και αναμόρφωσης των πόλεων, σύμφωνα με τις επιλογές και τις ανάγκες των κατοίκων της, και όχι κάποιας απρόσωπης γραφειοκρατίας ή μιας εγωιστικής επιχειρησιακής τάξης. Αυτό το σλόγκαν έχει πολλές φορές οικειοποιηθεί από διάφορους διεθνείς οργανισμούς, εθνικές κυβερνήσεις και τοπικές διοικήσεις, έχοντας όμως διαφθαρεί, και ανακατασκευαστεί ως το δικαίωμα σε μια ‘καλύτερη’ ζωή στο αστικό κέντρο, μέσα στους περιορισμούς της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης κοινωνίας και της αντιπροσωπευτικής «δημοκρατίας».

Έξω όμως από αυτές τις μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες, το δικαίωμα στην πόλη, έχει υιοθετηθεί από διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα, τα οποία αναζητούν μια ουσιαστική λύση στα προβλήματα των σύγχρονων αστικών κέντρων, λύσεις που θα έχουν άξονα πολεοδομικό, οικολογικό, πολιτικοοικονομικό και κοινωνικό.

Η Αυτόνομη Αμυντική Ζώνη του Notre-Dames-des-Landes είναι μια κατειλημμένη περιοχή που βρίσκεται κοντά στη Νάντη της Δυτικής Γαλλίας. Το εγχείρημα αυτό που ορίζεται ως αναρχική κομμούνα, γεννήθηκε αρχικά όταν κάτοικοι της περιοχής εξαναγκάστηκαν σε διωγμό από τη Γαλλική κυβέρνηση, όταν η τελευταία προέβη σε μια προσπάθεια απαλλοτρίωσης της γης τους, με σκοπό την κατασκευή αεροδρομίου. Οι κάτοικοι αρνούμενοι να εγκαταλείψουν τον τόπο τους κατέλαβαν την περιοχή, συνεπικουρούμενοι από αλληλέγγυους.

Διάφορες προσπάθειες εκκένωσης έλαβαν χώρα από το Γαλλικό Κράτος τις τελευταίες δεκαετίες, που απαντήθηκαν από τους καταληψίες με οδοφράγματα και συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής. Τελικά το 2018, η Γαλλική κυβέρνηση εγκατέλειψε την προσπάθεια και ακύρωσε την κατασκευή του αεροδρομίου στην περιοχή.

Στο χωριό των Σταγιατών του Πήλιου, οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν εναντίων των αυθαίρετων αποφάσεων της δημοτικής αρχής Βόλου και του «γλυκομπούμπουκου» δημάρχου της, που είχαν σκοπό να ιδιωτικοποιήσουν τη μοναδική πηγή πόσιμου νερού από την οποία τροφοδοτούνταν το χωριό για 350 και πλέον χρόνια, πετυχαίνοντας όχι μόνον την αποτροπή αυτού του ειδεχθούς σχεδίου αλλά και την αυτοδιαχείριση της πηγής από τους ίδιους τους κατοίκους του χωριού με συνεργατικό τρόπο. Και αυτά δεν είναι παρά μόνον δύο από τα πολλά παραδείγματα εφαρμογής του Δικαιώματος στην Πόλη.

Η 15λεπτη πόλη

Μία από τις πιο διαδεδομένες και (αδίκως) αμφιλεγόμενες προτάσεις για την ανάπλαση του αστικού ιστού που υπάρχουν στις μέρες μας, είναι το κίνημα της 15λεπτης πόλης (15-minute city). Χωρίς να έχει κάποιον συγκεκριμένο δημιουργό, αλλά προερχόμενο από την μίξη διάφορων ιδεών διάφορων μελετητών και πολεοδόμων, στη βάση της αυτή η πρωτοβουλία, προτείνει πως όλες οι ανάγκες της καθημερινής αστικής ζωής, όπως η εργασία, το σπίτι, η διασκέδαση και οι διάφορες υπηρεσίες, θα πρέπει να βρίσκονται σε μια απόσταση περίπου 15 λεπτών μακριά η μια από την άλλη.

Η προσέγγιση αυτή έχει ως σκοπό να μειώσει την ανάγκη των σύγχρονων ανθρώπινων κοινωνιών για ιδιωτικά οχήματα, με το να προωθεί ένα αστικό μοντέλο το οποίο περιλαμβάνει την εύκολη προσβασιμότητα, την τοπικοποίηση και την ανάπτυξη πιο ουσιαστικών κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων των αστικών κέντρων. Διάφορες πόλεις του κόσμου όπως το Παρίσι, η Μπογκοτά και το Πόρτλαντ του Όρεγκον, έχουν υιοθετήσει αυτή την οπτική σε ότι αφορά την αναμόρφωση του αστικού τοπίου τους.

Αυτή η πρωτοβουλία, δυστυχώς, παρόλη την απλότητα και ξεκάθαρη παρουσίαση της, έχει γίνει στόχος διάφορων ακροδεξιών, αντιδραστικών σχολιαστών και κινημάτων, οι οποίοι είναι έτοιμοι να ξεράσουν γελοίες θεωρίες περί «πληθυσμιακού ελέγχου» και «αυταρχισμού», για να υπονομεύσουν το έργο της 15λεπτης πόλης, συνήθως κινητοποιημένοι από μισάνθρωπες απόψεις μασκαρεμένες ως προειδοποιήσεις για την ανθρώπινη ελευθερία που κατά τα άλλα τόσο πολύ σέβονται. Είμαστε σίγουροι πως ενώσω θα είναι κολλημένοι στην κίνηση, πνιγμένοι από καυσαέρια και κόρνες, θα αισθάνονται πολύ υπερήφανοι με τους εαυτούς τους – και αυτό δεν είναι καν ειρωνεία.

Οι Πόλεις Χωρίς Αυτοκίνητα

Σε παρόμοιο τόνο, το κίνημα των πόλεων χωρίς αυτοκίνητα (carfree cities), αποζητά να ανακαταλάβει τον αστικό χώρο, από τα ποτάμια ΙΧ τα οποία κατακλύζουν τις σύγχρονες μεγαλουπόλεις.

Μια πόλη μπορεί να είναι εντελώς ή εν μέρει χωρίς αυτοκίνητα. Οι πόλεις που είναι εντελώς χωρίς αυτοκίνητα απαγορεύουν κάθε χρήση ιδιωτικών αυτοκινήτων στα όρια της πόλης, ενώ οι πόλεις που είναι εν μέρει χωρίς αυτοκίνητα έχουν ζώνες χωρίς αυτοκίνητα, αλλά επιτρέπουν τη χρήση ιδιωτικού αυτοκινήτου σε άλλες περιοχές. Αυτές οι ζώνες τείνουν να επικεντρώνονται γύρω από το κέντρο της πόλης. Τα έργα μιας πόλης χωρίς αυτοκίνητα σχεδιάζονται γύρω από τις ανάγκες των ανθρώπων και όχι των αυτοκινήτων, με προσεκτική χωροθέτηση που αυξάνει την κινητικότητα των πεζών και την αποτελεσματική δομική τοποθέτηση.

Αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένο σχέδιο για το σχεδιασμό μιας πόλης χωρίς αυτοκίνητο, πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο έχουν βρει επιτυχία με παραλλαγές του παρακάτω μοντέλου.

Μια ειδυλλιακή πόλη χωρίς αυτοκίνητα αποτελείται από δύο ζώνες: έναν οικιστικό πυρήνα και μια περιφέρεια που βασίζεται σε υπηρεσίες. Ο πυρήνας αποτελείται από κατοικίες και χώρους διαμονής μέσα σε έναν δημόσιο χώρο στο κέντρο. Προκειμένου να μειωθεί η κίνηση των αυτοκινήτων σε αυτήν την περιοχή, το περπάτημα χρησιμεύει ως ο κύριος τρόπος μεταφοράς με τις ποδηλατικές διαδρομές ανοιχτές ως προσθήκη. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει λιγότερη σύγκρουση μεταξύ της μηχανοκίνητης κυκλοφορίας και των κατοικιών. Σταδιακά αναδύεται και ένα δίκτυο πεζών και ποδηλάτων που ενώνει αρκετά σημεία της πόλης.

Η περιφέρεια, η οποία περικλείει τον οικιστικό πυρήνα, αποτελείται από υπηρεσίες και εγκαταστάσεις όπως σούπερ μάρκετ και γυμναστήρια. Οι αποστάσεις μεταξύ αυτών των εγκαταστάσεων και του πυρήνα καθορίζονται από τη συχνότητα χρήσης, με τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες να βρίσκονται πιο κοντά στο κέντρο της πόλης. Αυτές οι εγκαταστάσεις θα είναι αποκεντρωμένες και διάσπαρτες σε όλη την πόλη, με στόχο τη μείωση των αποστάσεων με τα πόδια, τη βελτίωση της οικιστικής πρόσβασης και την ελαχιστοποίηση της ανάγκης για νέες οδικές υποδομές. Μια εναλλακτική λύση σε μια αποκεντρωμένη διαμόρφωση είναι μια κεντρική στάση δημόσιας συγκοινωνίας που περιβάλλεται από πυκνά καταστήματα και υπηρεσίες που παρέχουν εύκολη πρόσβαση στο κοινό χωρίς περπάτημα.

Έξω από την πόλη χωρίς αυτοκίνητα υπάρχουν ζώνες μεταφοράς και χώροι στάθμευσης που θα χρησιμοποιηθούν από τις κατοικίες της πόλης. Οι χώροι στάθμευσης έξω από την πλατεία της πόλης παρέχουν πρόσβαση στην περιφέρεια της πόλης, αλλά εμποδίζουν την πρόσβαση στον πυρήνα. Συχνά, δημιουργούνται χώροι στάθμευσης στα περίχωρα της πόλης για να επιτρέψουν στους ανθρώπους να σταθμεύσουν το αυτοκίνητό τους εκεί ή/και να πάρουν ένα εναλλακτικό μέσο μεταφοράς στην πόλη ("park and ride"). Αυτά τα δίκτυα επιτρέπουν υλικοτεχνικά στοιχεία όπως η συλλογή απορριμμάτων.

Εν Κατακλείδι

Αυτό το άρθρο κατά την άποψη μας, δεν αγγίζει ούτε την κορυφή αυτού του τεράστιου παγόβουνου που ονομάζεται «πόλη». Σε μελλοντικά άρθρα θα αναφερθούμε σε ζητήματα συμμετοχικής δημοκρατίας, δημιουργίας «τρίτων χώρων» και άλλων ζητημάτων που αφορούν τη σύγχρονη μεγαλούπολη, τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού.

Ο Αμερικανός φιλόσοφος και συγγραφέας Μάρεϊ Μπούκτσιν, πίστευε πως ο κόσμος μας είναι διαχωρισμένος σε τρεις ξεχωριστές Φύσεις: την «Πρώτη Φύση», δηλαδή το φυσικό περιβάλλον, όπως δάση, βουνά, λίμνες κλπ, και τη «Δεύτερη Φύση», δηλαδή το αστικό περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων. Η μίξη αυτών των δύο, οδηγεί στην «Τρίτη Φύση», στην αρμονική συμβίωση του Φυσικού και του Ανθρώπινου κόσμου, χωρίς ο ένας να κυριαρχεί στον άλλον.

Είναι βέβαιο πως οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις, δεν υπηρετούν αυτόν τον σκοπό. Αλλά θα μπορούσαν. Το να διαχωρίζουμε τον φυσικό κόσμο από τον ανθρώπινο, είναι το να δημιουργούμε ένα τεχνητό σύνορο εκεί που δε θα έπρεπε να υπάρχει. Η πόλη του μέλλοντος θα πρέπει να είναι αυτή που θα έχει σπάσει αυτό το σύνορο, και θα επιτρέψει στις δύο Φύσεις να αναμιχθούν, οδηγώντας σε μεγαλύτερη αρμονία και συμβίωση και για τις δύο.     

Περαιτέρω πληροφορίες για αυτό το θέμα μπορούν να βρεθούν στις παρακάτω πηγές:

Andrewism (YT)

Not Just Bikes (YT) 

City Beautiful (YT) 

Εικόνες από τον Sean Bodley και τον Commando Jugendstil.