Κοινοτισμός και η Έννοια της Κοινότητας

Δεν είναι μυστικό ότι τα τελευταία ογδόντα περίπου χρόνια, από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου έως και τις μέρες μας, η ανθρώπινη κοινωνία έχει ζήσει μια από τις μεγαλύτερες περιπτώσεις αστικοποίησης στη σύγχρονη Ιστορία της. Μέχρι τη δεκαετία του ΄50, τα αστικά κέντρα της Δύσης, είχαν αυξηθεί πληθυσμιακά κατά 50%. Αυτή η έντονη αστυφιλία, επηρεαζόταν και επηρεάζεται κυρίως, από ζητήματα οικονομικής αστάθειας στην επαρχία, μείωσης των ευκαιριών αλλά και ανάγκης για μια μεγαλύτερη γκάμα υλικών απολαβών και απολαύσεων, που η επαρχία δε μπορεί να προσφέρει.

Η κατάσταση αυτή, σύμπτωμα του διεθνούς νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, έχει οδηγήσει στην υπερσυγκέντρωση μεγάλων τμημάτων του παγκόσμιου πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα, και στην ερήμωση των επαρχιακών περιοχών. Αυτά τα συμπτώματα είναι εμφανή και στην χώρα μας, όπου περισσότερος από τον μισό πληθυσμό συγκεντρώνεται στις μεγαλουπόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, με ολόκληρα χωριά να παραμένουν εγκαταλειμμένα και ερημωμένα. Στο προηγούμενο άρθρο του μπλογκ μιλήσαμε για το πως θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί το ζήτημα στις πόλεις. Τώρα, γυρνάμε το βλέμμα μας προς την επαρχία.

Οι όροι «κοινοτισμός» και «αποκέντρωση», ίσως σε έναν βαθμό να έχουν χρησιμοποιηθεί υπερβολικά, με πολλούς να τους βλέπουν ως μια πανάκεια στα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Παρότι διαφωνούμε σε έναν βαθμό με αυτή την οπτική, δε μπορούμε να αρνηθούμε τη σημαντικότητα της κοινότητας στην ανθρώπινη κοινωνία, και το πως αυτός ο όρος έχει διαστρεβλωθεί ή ξεχαστεί, στο όνομα μιας απρόσωπης και ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, όπου ο άνθρωπος δείχνει να είναι πιο απομονωμένος από ποτέ, η έννοια της κοινότητας αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία.

Η Κοινότητα

Η «κοινότητα», είναι μια πολύ ευρεία λέξη, και η σημασία της εξαρτάται από τον τρόπο που χρησιμοποιείται. «Κοινότητα» μπορεί να σημαίνει μια γεωγραφική ζώνη, όπως η γειτονιά ή το χωριό, ένας χώρος εργασίας ή μια λέσχη. Μπορεί επίσης να περιγράψει την ακόμη μεγαλύτερη οντότητα της κοινωνίας, ως μια κοινότητα κοινοτήτων. Στο σύγχρονο κόσμο της παγκοσμιοποίησης, η «κοινότητα» θα μπορούσε ξεκάθαρα να επεκταθεί και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, η οποία ίσως και για πρώτη φορά στην Ιστορία της, βρίσκεται πιο συνδεδεμένη και αλληλεξαρτώμενη από ποτέ.

Ανθρωπολογικά μιλώντας, θα λέγαμε ότι η κοινότητα, όπως την γνωρίσαμε ιστορικά, παρουσιάζει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά: είναι μικρής κλίμακας, βασίζεται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής με συμπληρωματικές δραστηριότητες, χαρακτηρίζεται από στενές διαπροσωπικές σχέσεις που απορρέουν από την συγγένεια και την καθημερινή συνάφεια και εμφανίζει μια διακριτή από τα έξω και ισχυρή εσωτερικά συλλογική συνείδηση. Ένα τέτοιο κύτταρο παραγωγικής και κοινωνικής συγκρότησης συνιστά και ένα πολιτισμικό γεγονός συστατικό της πολιτισμικής ταυτότητας του συνόλου αλλά και του κάθε μέλους το οποίο γίνεται πρόσωπο μέσα από την ταύτιση με την κοινότητα.

Αυτό το μοντέλο κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισμικής έκφρασης βρίσκεται στον αντίποδα της νεοτερικής και μετα-νεοτερικής κοινωνίας, που είναι μεγάλης κλίμακας και χαρακτηρίζεται από απρόσωπες σχέσεις και ατομικισμό. Η κοινότητα της νέας εποχής, θα πρέπει να προσπαθήσει να περάσει τα στενά γεωγραφικά όρια του παραδοσιακού ορισμού αυτού του όρου. Η κοινότητα είναι μια διευρυμένη έννοια, που περιλαμβάνει άτομα, ιδέες και ευκαιρίες έξω από τα στενά πλαίσια της γεωγραφίας.

Παραδοσιακά ο κοινοτισμός σαν όρος, βρισκόταν εκτός του πλαισίου της αριστερής-δεξιάς διχοτομίας της πολιτικής. Οι παραδοσιακοί Κοινοτιστές, θεωρούν την φιλοσοφία τους ως έναν τρίτο δρόμο, μεταξύ του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και του Μαρξιστικού κρατισμού. Σε αντίθεση με το φιλελεύθερο νεωτερικό σύστημα που έχει ως βάση την έννοια του ατόμου και τον Μαρξισμό που θέτει ως κέντρο των επιλογών του την έννοια της κοινωνίας, ο κοινοτισμός θέτει ως θεμέλιο των προταγμάτων του την πολιτική κοινότητα στην οποία συλλαμβάνεται η σύζευξη του ατομικού με το συλλογικό συμφέρον.

Στα νεότερα χρόνια στην Ευρώπη ο κοινοτισμός συνδέθηκε με τελείως διαφορετικές αφετηρίες. Ο κοινοτισμός έλαβε τρεις διαφορετικές ταυτότητες στη νεότερη εποχή, μία αμερικανική και δύο ευρωπαϊκές. Την δεκαετία του 1980 αναπτύχθηκε στην Αμερική ένα είδος ηθικού κοινοτισμού, ο κομμουνιταριανισμός, που έθεσε ζητήματα ταυτότητας της ατομικότητας. Στην Ευρώπη παρουσιάζονται δύο εκδοχές. Η μια συνδέθηκε με τη νεωτερική πολιτική έννοια του αναρχισμού (ελευθεριακός κοινοτισμός) που αναδείχθηκε κατά τον διαφωτισμό προωθώντας μια κοινωνία χωρίς αγορά και κράτος, και η άλλη, η κοινωνιολογική εκδοχή κοινοτισμού, η οποία συνδέθηκε με κοινωνιολογικές προσεγγίσεις που αφορούν τη σύγκρουση πολιτιστικών κοινοτήτων.

Ο Κοινοτισμός του Μπούκτσιν

Στη σύγχρονη φιλοσοφία, ο όρος «Κοινοτισμός», επανεντάχθηκε στο Δυτικό (και ύστερα και στο παγκόσμιο) λεξιλόγιο, από τον Αμερικανό μελετητή και συγγραφέα Μάρεϊ Μπούκτσιν (Murray Bookchin). Ξεκινώντας την πορεία του ως υποστηρικτής της Σοβιετικής Ένωσης, ο Μπούκτσιν αργότερα στράφηκε στον Τροτσκισμό και τον αναρχισμό, προτού ιδρύσει τη δικιά του σχολή πολιτικοοικονομικής σκέψης, γνωστή ως «Κοινοτισμό» ή «Κομμουναλισμό» (Communalism).

Ο ελευθεριακός κοινοτισμός του Μπούκτσιν περιγράφει μία αντιεξουσιαστική κοινωνία χωρίς κράτος ή καπιταλιστική αγορά, στηριγμένη σε μία συνομοσπονδία αυτόνομων κοινοτήτων, αυτοοργανωμένων και αυτοδιοικούμενων μέσω αμεσοδημοκρατικών συνελεύσεων στη βάση των αρχών της αμοιβαιότητας, της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας. Η οικονομία στον ελευθεριακό κοινοτισμό βασίζεται στον εθελοντικό συνεταιρισμό με συλλογική διαχείριση των φυσικών πόρων, όπου οι παραγωγικές σχέσεις έχουν αντικατασταθεί από ηθικές αρχές οι οποίες καθοδηγούν αυτόματα την κατανομή των πόρων. Αυτό είναι εφικτό χάρη στο εγγενές απελευθερωτικό δυναμικό της τεχνολογίας, η οποία κατά τον Μπούκτσιν έχει πρακτικά οδηγήσει ήδη την ανθρώπινη κοινωνία στο κατώφλι της κατάργησης της έλλειψης των υλικών αγαθών λόγω της ολοένα αυξανόμενης παραγωγικότητας. Η εν λόγω αντίληψη παρουσιάζει ομοιότητες με τη μαρξιστική αντίληψη για την κομμουνιστική κοινωνία αλλά, σε πλήρη αντίθεση με τον μαρξισμό, στις ηθικές αρχές της οικονομίας του ελευθεριακού κοινοτισμού συμπεριλαμβάνεται η άρνηση της οικονομικής ανάπτυξης ως αυτοσκοπού, λόγω της καταστρεπτικής της επίδρασης στο φυσικό περιβάλλον.  

Σήμερα το μεγαλύτερα τέτοιο παράδειγμα προσπάθειας κοινωνικής οργάνωσης βασισμένη στον Μπουκτσινικό κοινοτισμό, βρίσκεται στη Ροζάβα της Συρίας, όπου η τοπικές Κουρδικές κοινότητες, έχουν οργανωθεί στη βάση της άμεσης, συμμετοχικής δημοκρατίας, της συνεργατικής οικονομίας και της κοινωνικής οικολογίας. Η Ροζάβα έχει καταβάλει προσπάθειες για την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων για την προστασία των οικοσυστημάτων της Βόρειας Συρίας και την επίτευξη ενός βαθμού αυτάρκειας. Πριν από τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, η περιοχή υπέστη οικολογική ζημιά από τη μονοκαλλιέργεια, την εξόρυξη πετρελαίου, τα φράγματα των ποταμών, την αποδάσωση, την ξηρασία, την απώλεια φυτικών αποβλήτων και τη γενική ρύπανση.

Η Ροζάβα τότε ξεκίνησε μια εκστρατεία με τίτλο «Make Rojava Green Again», η οποία προσπαθεί να παρέχει ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στις κοινότητες (ειδικά ηλιακή ενέργεια), αναδάσωση, προστασία των πηγών ύδρευσης, φύτευση κήπων, προώθηση της αστικής γεωργίας, δημιουργία καταφύγιων άγριας ζωής, ανακύκλωση νερού, την επέκταση των δημόσιων συγκοινωνιών και την προώθηση της περιβαλλοντικής συνειδητοποίησης εντός των κοινοτήτων. Για την κοινωνικοπολιτική οργάνωση της περιοχής, ο Βρετανός διπλωμάτης Carne Ross, είχε να πει τα εξής το 2015:

«Για έναν πρώην διπλωμάτη σαν κι εμένα, το βρήκα συγκεχυμένο: έψαχνα για μια ιεραρχία, τον μοναδικό ηγέτη ή τα σημάδια μιας κυβερνητικής γραμμής, όταν στην πραγματικότητα δεν υπήρχε κανένας. υπήρχαν μόνο ομάδες. Δεν υπήρχε τίποτα από αυτή την πνευματική υπακοή στο κόμμα ή τον δουλοπρεπή σεβασμό στο «μεγάλο άνδρα» - μια μορφή κυβέρνησης που είναι πολύ εμφανής απλά πέρα από τα σύνορα, στην Τουρκία στα βόρεια η και την κουρδική περιφερειακή κυβέρνηση του Ιράκ προς τα νότια. Η αυτοπεποίθηση των νέων ήταν εντυπωσιακή.»

Ο (Νέο) Ελληνικός Κοινοτισμός

Φυσικά στην ελληνική πραγματικότητα, η έννοια του Κοινοτισμού εμφανίστηκε από πολύ νωρίς στην Ιστορία μας. Ο ελληνικός ή δημοκρατικός κοινοτισμός ως πολιτειακό σύστημα για πρώτη φορά στην παγκόσμια πολιτική ιστορία εφαρμόστηκε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και συνδέθηκε με την άμεση δημοκρατία (508 π.Χ.-326 π.Χ), σύμφωνα με πολλούς διαπρεπείς Έλληνες ιστορικούς. Ο δημοκρατικός (ή ανθρωποκεντρικός) κοινοτισμός αποτελεί την κατά δήμο, κατά περιφέρεια και κατά κράτος καθολική λήψη αποφάσεων από τους πολίτες μέσα από θεσμούς που έχουν δημιουργηθεί από τους ίδιους τους πολίτες (κοινοτικές πολιτικοοικονομικές δομές και αρχές, δημοψηφίσματα και συνελεύσεις). Πρόκειται δηλαδή για την μόνη ιστορικά εκδοχή εφαρμοσμένης άμεσης δημοκρατίας, και προσλαμβάνει την αμεσοδημοκρατική οργάνωση σε κάθε μορφή πολιτειακής κοινότητας (χωριό, δήμος, περιφέρεια, κράτος, κοινότητα κρατικών οντοτήτων). Ο δημοκρατικός κοινοτισμός αναπτύχθηκε στις πόλεις-κράτη της ελληνικής κλασσικής εποχής και με τον ερχομό της ελληνιστικής περιόδου και των ρωμαϊκών χρόνων έχασε σε μεγάλο βαθμό την πρότερη δημοκρατική διάσταση που είχε από τον 5ο π.Χ. αιώνα μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα.

Μέχρι την μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο ο αμεσοδημοκρατικός κοινοτικός τρόπος οργάνωσης λειτουργεί μόνο στην πολύ μικρή κλίμακα, ενώ στη μέση και μεγάλη κλίμακα διακυβέρνησης κυριαρχεί μια δεσποτικού τύπου αυτοκρατορική εξουσία. Την περίοδο της τουρκοκρατίας ο κοινοτικός τρόπος αρχίζει να ακμάζει πάλι μέσα από τις οργανωμένες κοινότητες σε πολλές περιοχές φθάνοντας στο απόγειο τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.

Στη σύγχρονη πολιτική κοινωνική περίοδο ο ελληνικός κοινοτισμός ως οργανωτικό και διοικητικό σύστημα αστοχωρικής ανάπτυξης έλαβε πολιτικά χαρακτηριστικά ως εναλλακτική πρόταση πολιτισμού διακείμενος απέναντι στα νεωτερικά συστήματα του καπιταλισμού και του Μαρξισμού. Ο σύγχρονος δημοκρατικός κοινοτισμός που προωθεί την κοινοτική οικονομία (κοινοτικοποίηση κοινωφελών μέσων παραγωγής και δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών) αντιτίθεται στο αντιπροσωπευτικό νεωτερικό σύστημα διακυβέρνησης, επειδή δεν το λαμβάνει ως δημοκρατικό. Το αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης δεν θεωρείται καν δημοκρατία για τον ελληνικό κοινοτισμό, γιατί πρώτον, οι πολίτες εκεί υπολαμβάνονται ως ιδιώτες, παθητικά όντα, και δε συμμετέχουν θεσμικά στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων, και δεύτερον, κυριαρχούν σε αυτό μεσολαβητικοί μηχανισμοί εξουσίας που ποδηγετούν και ακυρώνουν την οποιαδήποτε, έστω και ισχνή, απόπειρα των πολιτών να ελέγξουν την πολιτική εξουσία.

Μέσα στην "πολιτική κοινότητα" που προωθεί ο ελληνικός κοινοτισμός, ως πολιτειακό πρόταγμα μιας δημοκρατικής πολιτείας, διασώζεται το άτομο ως συλλογικό άτομο (ως κοινωνικοποιημένη υπεύθυνη οντολογική μονάδα) και κάθε κοινωνική του προοπτική. Το άτομο, δηλαδή, καθίσταται ενεργός πολίτης που συμμετέχει στα κοινά και στη διαμόρφωση της πολιτικής.

Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας αποτέλεσε τον μεγάλο οραματιστή και εμπνευστή του σύγχρονου ελληνικού δημοκρατικού κοινοτισμού ως οργανικού πολιτικού συστήματος που εμπλέκει στα προτάγματά του τη λειτουργία της κοινότητας, της πόλης, με την άμεση δημοκρατία και τις συνελεύσεις πολιτών. Η κοινότητα, ως η οργανωμένη πολιτικά και δημοκρατικά πόλη, για τον ελληνικό κοινοτισμό θεωρείται ένας ζωντανός οργανισμός που κομίζει ως συνιστούντα συστατικά του ελεύθερους ενεργούς πολίτες που κοινωνούν τις ανάγκες τους μέσα σε μια συγκροτημένη με θεσμούς (δημιουργημένους από τους ίδιους τους πολίτες) δημοκρατική πολιτεία (Καστοριάδης, η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας). Στην ουσία γίνεται λόγος για την πολιτική συγκρότηση αυτοκυβερνώμενων δήμων, περιφερειών και κεντρικού κράτους με βάση λειτουργίας τους τα πολιτειακά δημοψηφίσματα και τις συνελεύσεις ως θεσμικούς τρόπους πολιτειακής διακυβέρνησης. Τα δημοψηφίσματα στον ελληνικό κοινοτισμό έχουν καθολικότητα και όχι αποσπασματικότητα, δηλαδή δεν συλλαμβάνουν ένα υποσύνολο του σώματος των πολιτών μιας πολιτειακής κοινότητας, όπως μια τάξης ή συντεχνίας επαγγελματιών, αλλά το σύνολο του πολιτικού σώματος μιας πολιτειακής κοινότητας (χωριό, δήμος, περιφέρεια, κράτος).

Συμπερασματικά

Πραγματικά υπάρχουν άπειρα πράγματα που θα μπορούσαμε να πούμε για τον Κοινοτισμό. Όπως και στο προηγούμενο άρθρο μας για τις πόλεις, και αυτό εδώ δε καταφέρνει να αγγίξει ούτε την κορυφή του παγόβουνου. Πέρα από ένα είδος πολιτικοοικονομικής οργάνωσης, ο Κοινοτισμός προτάσσει και το όραμα μιας ελεύθερης κοινωνίας, όπου η διακίνηση ιδεών, απόψεων και δημιουργιών θα γίνεται χωρίς δεσμεύσεις, και χωρίς το χέρι του κράτους ή το Αόρατο Χέρι της Αγοράς να προσπαθεί να τη σταματήσει.

Κοινοτισμός σημαίνει πως κέντρο ζωής του ανθρώπου, είναι η Κοινότητα, είτε αυτή είναι η πλατεία του χωριού, ή το πάρκο της γειτονιάς του στη μεγαλούπολη, είτε μια πιο ευρεία ζώνη που μπορεί να περιλαμβάνει εκατοντάδες ανθρώπους, ο καθένας με τις δικιές του σκέψεις και ιδέες. Πέρα από τα στενά όρια της «κοινότητας», ο Κοινοτισμός περιλαμβάνει την καθημερινή συναναστροφή μας με νέους ανθρώπους, και τη δημιουργία συστημάτων αλληλεγγύης προς όφελος όλων, από κοοπερατίβες και τράπεζες τροφίμων μέχρι ελεύθερα σχολεία και ανοιχτά εργαστήρια.

Ο κόσμος μας είναι τεράστιος, και οι προσπάθειες μας να τον καταλάβουμε, και να σεβαστούμε τις ιδιαιτερότητες των συνανθρώπων μας πολλές φορές πέφτουν στο κενό. Ίσως, εάν ξεκινήσουμε μέσα από την τοπική κοινότητα, θα μπορέσουμε σιγά σιγά να επεκταθούμε και στην παγκόσμια, και θα βάλουμε ένα τέλος στον κύκλο μισαλλοδοξίας και κοινωνικού απομονωτισμού που μας ταλανίζουν σήμερα.