ΒΙΒΛΙΟΓΩΝΙΑ: Ernest Callenbach

Παρότι το λογοτεχνικό είδος που σήμερα ονομάζουμε «οίκο-φαντασία» (ecofiction), έχει αρχίσει να γίνεται πιο δημοφιλές τις τελευταίες δεκαετίες, με την αύξηση της έντασης της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης, στην πραγματικότητα εμφανίστηκε πολύ νωρίτερα. Ήδη από τις δεκαετίες του ΄60 και του ΄70, όπου τα προοδευτικά κοινωνικοπολιτικά κινήματα αναπτύχθηκαν και εξαπλώθηκαν, πολλοί συγγραφείς επιχείρησαν να γράψουν έργα γύρω από το φυσικό περιβάλλον και τη σχέση του Ανθρώπου με αυτό, είτε ουτοπικά είτε δυστοπικά.

Τα ονόματα που σχετίζονται με αυτό το οίκο-ουτοπικό κίνημα είναι πολλά, και αρκετά από αυτά γνωστά και στο ελληνικό κοινό: Ούρσουλα Κ. ΛεΓκεν, Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον, Οκτάβια Μπάτλερ και αρκετοί ακόμη. Σε αυτό το άρθρο θα μιλήσουμε για έναν άνθρωπο ο οποίος όχι μόνον άφησε το στίγμα του σε αυτό το είδος λογοτεχνίας, αλλά υπήρξε και ο δημιουργός όρων που χρησιμοποιούνται ακόμη από το σύγχρονο οικολογικό κίνημα. Παρότι τα βιβλία του ίσως να φαίνονται λίγο παλιομοδίτικα από κάποιες πλευρές τους, παραμένουν οραματικά. Αυτός είναι ο Ernest Callenbach.

Βιογραφία

Ο Έρνεστ Κάλενμπαχ γεννήθηκε στις 3 Απριλίου 1929 στο Ουίλιαμσπορτ της Πενσυλβάνια, σε μια αγροτική οικογένεια. Ο τρόπος ζωής του στην επαρχία τον οδήγησε σε οικολογικές ανησυχίες από νεαρή ηλικία. Σύμφωνα με τον ίδιο, στην οικογένεια του όταν ήταν μικρός «όλα ανακυκλώνονταν επειδή δεν υπήρχε κανένας να τα κουβαλήσει μακριά, και καλλιεργούσαμε αειφόρα, καθώς η χώρα δεν είχε εθιστεί στο πετρέλαιο ακόμη».

Αργότερα ο Κάλενμπαχ παρακολούθησε μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και στη Σορβόννη της Γαλλίας, όπου και ανέπτυξε μια βαθιά αγάπη για τον κινηματογράφο ως τέχνη. Πήρε πτυχίο στην Αγγλική Φιλολογία και στις Επικοινωνίες. Από το 1955 έως το 1991 υπήρξε μέλος των Εκδόσεων του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια-Μπέρκλευ, όπου και εργαζόταν ως συντάκτης περιοδικών Φυσικής Ιστορίας και σύγχρονου κινηματογράφου. Επίσης δίδασκε τάξεις κινηματογράφου στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο.

Για πολλά χρόνια ο Κάλενμπαχ επιμελήθηκε τους Οδηγούς Φυσικής Ιστορίας στο U.C. Press. Άρχισε να αντιμετωπίζει τα περιβαλλοντικά ζητήματα και τις συνδέσεις τους με τα ανθρώπινα συστήματα αξιών, τα κοινωνικά πρότυπα και τον τρόπο ζωής εξίσου σοβαρά με τον κινηματογράφο. Επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Edward Abbey. Ο Κάλενμπαχ μίλησε δημόσια για το ότι επηρεάστηκε, κατά τη διάρκεια της συγγραφής του μυθιστορήματος του Ecotopia, από πολυάριθμα ρεύματα σκέψης: επιστημονικές ανακαλύψεις στους τομείς της οικολογίας και της αειφόρου βιολογίας· το κίνημα του αστικού-οικολογικού σχεδιασμού, που ασχολείται με μια προσέγγιση στον πολεοδομικό σχεδιασμό, και το κίνημα της ήπιας ενέργειας, που υποστηρίχθηκε από τον Amory Lovins και άλλους.

Το δύο σημαντικότερα και γνωστότερα έργα του Κάλενμπαχ, είναι τα μυθιστορήματα Ecotopia και Ecotopia Emerging, τα οποία εκδόθηκαν το 1975 και το 1981 αντιστοίχως. Ο Κάλενμπαχ υπήρξε μέλος ενός κύκλου οραματιστών στην Δυτική Ακτή των ΗΠΑ, που περιλάμβανε ανθρώπους όπως η συγγραφέας Ούρσουλα Κ. ΛεΓκεν, ο οικολόγος/αρχιτέκτονας Πήτερ Κάλθορπ και πολλοί άλλοι. Το 2009 έγινε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ στη Γερμανία, γνωστού για τις οικολογικές πρακτικές του.

Ο Κάλενμπαχ πέθανε στις 16 Απριλίου 2012 από καρκίνο στο Berkeley της Καλιφόρνιας. Ήταν 83 ετών.

 Έργα του Callenbach

Οικοτοπία

Θα ήταν αδύνατον να μιλήσουμε για το συγγραφικό έργο του Κάλενμπαχ, χωρίς να αναφερθούμε στο πιο γνωστό του βιβλίο: την Οικοτοπία. Με το πλήρη τίτλο του να είναι Οικοτοπία: Τα Σημειωματάρια και οι Αναφορές του Ουίλιαμ Ουέστον (Ecotopia: The Notebooks and Reports of William Weston), το βιβλίο αυτό υπήρξε σταθμός στην ιστορία της οικολογικής και της ουτοπικής λογοτεχνίας.

Γραμμένο σε επιστολική μορφή, το βιβλίο αποτελείται από τα άρθρα και τις ημερολογιακές καταχωρήσεις του φανταστικού δημοσιογράφου Ουίλιαμ Ουέστον, ο οποίος γίνεται ο πρώτος Αμερικανός ρεπόρτερ που επισκέπτεται και επίσημα την Οικοτοπία. Η Οικοτοπία είναι μία χώρα που διασπάστηκε από τις ΗΠΑ το 1980, και ελέγχει το Όρεγκον, την Ουάσιγκτον και τη Β. Καλιφόρνια. Όπως υπονοεί και το όνομα της, ολόκληρη η ιδρυτική φιλοσοφία της Οικοτοπίας, στηρίζεται και περιστρέφεται γύρω από την οικολογική αειφορία και την προστασία του περιβάλλοντος.

Μέσα από τα κείμενα του, ο Ουέστον περιγράφει τη ζωή και την κουλτούρα της Οικοτοπίας, η οποία κυριαρχείται από έντονη στροφή στη καθαρή ενέργεια, τη ριζοσπαστική οικολογία, την αειφόρο γεωργία καθώς και από κοινωνικό προοδευτισμό, σεξουαλική απελευθέρωση, φιλελεύθερη χρήση κάνναβης και άλλων ναρκωτικών ουσιών αλλά και από τον σεβασμό της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής ευθύνης του κάθε ατόμου προς το ευρύτερο σύνολο.  

Το βιβλίο καταπιάνεται με την περιγραφή και τον σχολιασμό διαφόρων εκφάνσεων της Οικοτοπικής κοινωνίας, από τον ρόλο των γυναικών μέχρι την εκπαίδευση, την τεχνολογία και την οικονομία. Η Οικοτοπία είναι ξεκάθαρα επηρεασμένη από τα προοδευτικά κινήματα της περιόδου των Χίπις και των δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών, και περιλαμβάνει πολλές ριζοσπαστικές ιδέες που προωθούσαν αυτά τα κινήματα την εποχή αυτή.  Σε γενικές γραμμές η ιστορία ενσαρκώνει τις αξίες της κοινωνικής ισότητας, της οικολογικής αειφορίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η Οικοτοπία είναι μια κοινωνία που προσφέρει πλήρη ισότητα σε όλους τους πολίτες της (η χώρα έχει γυναίκα πρόεδρο και ένα γυναικοκρατούμενο κυβερνών κόμμα) και ατομική ελευθερία, συνδυασμένη με το καθήκον του σεβασμού και της προστασίας του περιβάλλοντος και της Άγριας Φύσης.

Βέβαια αρκετές από τις ιδέες που αναπτύσσονται στο βιβλίο, έχουν συναντήσει κριτική τη σύγχρονη εποχή. Για παράδειγμα, ο Κάλενμπαχ στο έργο του προωθούσε τον φυλετικό διαχωρισμό, παρουσιάζοντας τους μαύρους πολίτες της Οικοτοπίας ως κατοίκους ενός αυτόνομου μικροέθνους στον κόλπο του Σαν Φρανσίσκο, το οποίο παρόλα αυτά αναγνωρίζει την Οικοτοπική κυριαρχία. Ταυτόχρονα, οι Οικοτοπιανοί άνδρες απολαμβάνουν τη συμμετοχή τους σε «παιχνίδια πολέμου», όπου μάχες με πραγματικά όπλα λαμβάνουν μέρος, και οι συμμετέχοντες κινδυνεύουν με σοβαρούς τραυματισμούς, με σκοπό να φανεί η ανοησία του πολέμου, αλλά και οι άνδρες να είναι πάντα έτοιμοι για μια πιθανή αληθινή σύρραξη.

Ένα άλλο επίπεδο κριτικής αφορά την ουτοπική έκφανση της Οικοτοπίας. Παρότι και ο ίδιος ο συγγραφέας περιέγραφε το βιβλίο του ως έναν δρόμο προς την Ουτοπία, και όχι καθαρά ουτοπικό, πολλοί σύγχρονοι σχολιαστές, παρατηρούν πως αρκετές από τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις της Οικοτοπίας, είναι πράγματα που εκείνον τον καιρό συνέβαιναν σε πολλά μέρη του κόσμου, και γίνονται ουτοπικά μόνο και μόνο λόγω της έλλειψης τους από την Αμερικανική κοινωνία. Για παράδειγμα, ο Ουέστον περιγράφει πως η χώρα έχει ένα δίκτυο από αυτό-οδηγούμενα δημόσια λεωφορεία, τα οποία οι πολίτες χρησιμοποιούν δωρεάν. Κάθε φορά που ρωτά κάποιον για το πως χρηματοδοτούνται αυτά τα λεωφορεία, λαμβάνει γέλια ως απάντηση. Και εμάς τους ίδιους αρχικά μας έκανε να απορήσουμε, ώσπου η απάντηση δόθηκε αργότερα: τα λεωφορεία συντηρούνται μέσω φόρων. Η έλλειψη δημόσιας συγκοινωνίας στην Αμερική ήταν και είναι τόσο έντονη, που ακόμη και αυτό το τόσο απλό για τον υπόλοιπο κόσμο σύστημα, εκεί θεωρείται επαναστατικό.

Κατά την γνώμη μας η πιο ενδιαφέρουσα (αρνητική) κριτική για το βιβλίο, είναι αυτή του Don Milligan, από το βρετανικό περιοδικό Peace News (1978): «Η Οικοτοπία είναι ένα κακόγουστο αμάλγαμα από Σουηδική σοσιαλδημοκρατία, Ελβετική ουδετερότητα και Γιουγκοσλάβικες εργατικές κοοπερατίβες….είναι ένα ελλαττωματικό όραμα ενός ελλαττωματικού μέλλοντος.»    

Πράγματι, διαβάζοντας την Οικοτοπία ως άτομα εκτός της Αμερικανικής πραγματικότητας, μπορούμε να δούμε πως οι ριζοσπαστικές αλλαγές που περιγράφει ο συγγραφέας, είναι καθημερινότητα για εμάς: δημόσια υγεία, δημόσιες συγκοινωνίες, συνδικαλισμός. Ο Κάλενμπαχ όμως, έγραφε μέσα από τα μάτια ενός Αμερικανού, όπου ο ανεξέλεγκτος καπιταλισμός και το ατελείωτο κυνήγι των κερδών εις βάρος του κοινωνικού συνόλου αποτελούσαν (και αποτελούν) τρόπο ζωής. Είναι λογικό, ένας άνθρωπος προερχόμενος από ένα τέτοιο σύστημα, να θεωρεί κάτι όπως τα δημόσια λεωφορεία τόσο επαναστατικό.

Ένα δωρεάν PDF του βιβλίου στα Αγγλικά, για όποιον ενδιαφέρεται να το διαβάσει, μπορεί να βρεθεί εδώ. 

Αναδυόμενη Οικοτοπία

Η γενικότερη επιτυχία του πρώτου βιβλίου, οδήγησε τον Κάλενμπαχ στη συγγραφή και έκδοση ενός sequel, λίγα χρόνια αργότερα, το 1981. Δυστυχώς, η Αναδυόμενη Οικοτοπία (Ecotopia Emerging), δεν κατάφερε ποτέ να αποκτήσει την φήμη του αδελφού βιβλίου του, και παραμένει κάπως ξεχασμένη στους λογοτεχνικούς κύκλους και το ευρύ κοινό μέχρι και τις μέρες μας.

Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της ανεξαρτησίας και ίδρυσης της Οικοτοπίας. Βασικοί πρωταγωνιστές είναι η πολιτειακή γερουσιαστής της Καλιφόρνιας Βέρα Άλγουεν, που πρωτοστατεί στην πρωτοβουλία για την ανεξαρτησία της περιοχής (είναι επίσης και μια βασική χαρακτήρας στο πρώτο βιβλίο) και η Λου Σουίφτ, μια μαθήτρια Λυκείου από τη κωμόπολη του Μπολίνας. Η εφεύρεση ενός ηλιακού πάνελ που παράγει φτηνή ενέργεια από το θαλασσινό νερό και τον ήλιο από την Λου, και η υπεράσπιση πράσινων πολιτικών από την Βέρα, που σύντομα καταλήγουν σε μια μάχη για την ανεξαρτησία της Οικοτοπίας, οδηγούν στην απόσχιση της περιοχής από τις ΗΠΑ.     

Η Αναδυόμενη Οικοτοπία έχει αρκετές διαφορές από το πρώτο βιβλίο αυτής της διλογίας. Η επιστολική μορφή της Οικοτοπίας αντικαθίσταται με μια άμεση αφήγηση σε γ’ πρόσωπο, ενώ ο τόνος του βιβλίου είναι πιο σκοτεινός, καθώς περιγράφει τη σταδιακή κατάρρευση του Αμερικανικού πολιτικοοικονομικού συστήματος και την κυριαρχία μεγάλων εταιρειών στην πολιτική και στη καθημερινή ζωή.

Δυστυχώς όπως προαναφέρθηκε, η Αναδυόμενη Οικοτοπία αγνοήθηκε από τους κριτικούς και τους αναγνώστες της εποχής, και μέχρι σήμερα παραμένει ένα σχεδόν άγνωστο λογοτεχνικό έργο. Και εμείς οι ίδιοι δυστυχώς, δε καταφέραμε να βρούμε κάποιο αντίτυπο του βιβλίου σε φυσική ή ηλεκτρονική μορφή όπως έγινε με το πρώτο, και έτσι αδυνατούμε να κάνουμε μια πιο λεπτομερή ανάλυση του.

Εν Κατακλείδι

Τα έργα του Ernest Callenbach έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: γράφτηκαν σε μια εποχή όπου ο οπτιμισμός στη τέχνη και στην λογοτεχνία παρουσίαζε μια μικρή αναγέννηση, ύστερα από την απαισιοδοξία και τον δυστοπισμό της τότε ΕΦ, επηρεασμένης προφανώς από τη σκληρή πραγματικότητα του Ψυχρού Πολέμου. Είναι προϊόντα του καιρού τους, και για αυτό τον λόγο δε μπορούμε να κατακρίνουμε τις όποιες ιδιομορφίες τους πάρα πολύ σκληρά.

Παρόλα αυτά, παραμένουν αξιέπαινα έργα, τα οποία εμπνευστήκαν από το προοδευτικό ρεύμα της εποχής, και αποτόλμησαν να οραματιστούν έναν διαφορετικό κόσμο. Ταυτόχρονα έδωσαν το έναυσμα και την έμπνευση σε πολλούς άλλους δημιουργούς να συνεχίσουν αυτή τη κληρονομιά, αναβιώνοντας την ουτοπική λογοτεχνία και στήνοντας ένα ολόκληρο καινούργιο συγγραφικό ρεύμα. Για αυτό και μόνον το λόγο, αξίζουν μια ανάγνωση.