ΒΙΒΛΙΟΓΩΝΙΑ: Ernest Callenbach

Παρότι το λογοτεχνικό είδος που σήμερα ονομάζουμε «οίκο-φαντασία» (ecofiction), έχει αρχίσει να γίνεται πιο δημοφιλές τις τελευταίες δεκαετίες, με την αύξηση της έντασης της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης, στην πραγματικότητα εμφανίστηκε πολύ νωρίτερα. Ήδη από τις δεκαετίες του ΄60 και του ΄70, όπου τα προοδευτικά κοινωνικοπολιτικά κινήματα αναπτύχθηκαν και εξαπλώθηκαν, πολλοί συγγραφείς επιχείρησαν να γράψουν έργα γύρω από το φυσικό περιβάλλον και τη σχέση του Ανθρώπου με αυτό, είτε ουτοπικά είτε δυστοπικά.

Τα ονόματα που σχετίζονται με αυτό το οίκο-ουτοπικό κίνημα είναι πολλά, και αρκετά από αυτά γνωστά και στο ελληνικό κοινό: Ούρσουλα Κ. ΛεΓκεν, Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον, Οκτάβια Μπάτλερ και αρκετοί ακόμη. Σε αυτό το άρθρο θα μιλήσουμε για έναν άνθρωπο ο οποίος όχι μόνον άφησε το στίγμα του σε αυτό το είδος λογοτεχνίας, αλλά υπήρξε και ο δημιουργός όρων που χρησιμοποιούνται ακόμη από το σύγχρονο οικολογικό κίνημα. Παρότι τα βιβλία του ίσως να φαίνονται λίγο παλιομοδίτικα από κάποιες πλευρές τους, παραμένουν οραματικά. Αυτός είναι ο Ernest Callenbach.

Βιογραφία

Ο Έρνεστ Κάλενμπαχ γεννήθηκε στις 3 Απριλίου 1929 στο Ουίλιαμσπορτ της Πενσυλβάνια, σε μια αγροτική οικογένεια. Ο τρόπος ζωής του στην επαρχία τον οδήγησε σε οικολογικές ανησυχίες από νεαρή ηλικία. Σύμφωνα με τον ίδιο, στην οικογένεια του όταν ήταν μικρός «όλα ανακυκλώνονταν επειδή δεν υπήρχε κανένας να τα κουβαλήσει μακριά, και καλλιεργούσαμε αειφόρα, καθώς η χώρα δεν είχε εθιστεί στο πετρέλαιο ακόμη».

Αργότερα ο Κάλενμπαχ παρακολούθησε μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και στη Σορβόννη της Γαλλίας, όπου και ανέπτυξε μια βαθιά αγάπη για τον κινηματογράφο ως τέχνη. Πήρε πτυχίο στην Αγγλική Φιλολογία και στις Επικοινωνίες. Από το 1955 έως το 1991 υπήρξε μέλος των Εκδόσεων του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια-Μπέρκλευ, όπου και εργαζόταν ως συντάκτης περιοδικών Φυσικής Ιστορίας και σύγχρονου κινηματογράφου. Επίσης δίδασκε τάξεις κινηματογράφου στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο.

Για πολλά χρόνια ο Κάλενμπαχ επιμελήθηκε τους Οδηγούς Φυσικής Ιστορίας στο U.C. Press. Άρχισε να αντιμετωπίζει τα περιβαλλοντικά ζητήματα και τις συνδέσεις τους με τα ανθρώπινα συστήματα αξιών, τα κοινωνικά πρότυπα και τον τρόπο ζωής εξίσου σοβαρά με τον κινηματογράφο. Επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Edward Abbey. Ο Κάλενμπαχ μίλησε δημόσια για το ότι επηρεάστηκε, κατά τη διάρκεια της συγγραφής του μυθιστορήματος του Ecotopia, από πολυάριθμα ρεύματα σκέψης: επιστημονικές ανακαλύψεις στους τομείς της οικολογίας και της αειφόρου βιολογίας· το κίνημα του αστικού-οικολογικού σχεδιασμού, που ασχολείται με μια προσέγγιση στον πολεοδομικό σχεδιασμό, και το κίνημα της ήπιας ενέργειας, που υποστηρίχθηκε από τον Amory Lovins και άλλους.

Το δύο σημαντικότερα και γνωστότερα έργα του Κάλενμπαχ, είναι τα μυθιστορήματα Ecotopia και Ecotopia Emerging, τα οποία εκδόθηκαν το 1975 και το 1981 αντιστοίχως. Ο Κάλενμπαχ υπήρξε μέλος ενός κύκλου οραματιστών στην Δυτική Ακτή των ΗΠΑ, που περιλάμβανε ανθρώπους όπως η συγγραφέας Ούρσουλα Κ. ΛεΓκεν, ο οικολόγος/αρχιτέκτονας Πήτερ Κάλθορπ και πολλοί άλλοι. Το 2009 έγινε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ στη Γερμανία, γνωστού για τις οικολογικές πρακτικές του.

Ο Κάλενμπαχ πέθανε στις 16 Απριλίου 2012 από καρκίνο στο Berkeley της Καλιφόρνιας. Ήταν 83 ετών.

 Έργα του Callenbach

Οικοτοπία

Θα ήταν αδύνατον να μιλήσουμε για το συγγραφικό έργο του Κάλενμπαχ, χωρίς να αναφερθούμε στο πιο γνωστό του βιβλίο: την Οικοτοπία. Με το πλήρη τίτλο του να είναι Οικοτοπία: Τα Σημειωματάρια και οι Αναφορές του Ουίλιαμ Ουέστον (Ecotopia: The Notebooks and Reports of William Weston), το βιβλίο αυτό υπήρξε σταθμός στην ιστορία της οικολογικής και της ουτοπικής λογοτεχνίας.

Γραμμένο σε επιστολική μορφή, το βιβλίο αποτελείται από τα άρθρα και τις ημερολογιακές καταχωρήσεις του φανταστικού δημοσιογράφου Ουίλιαμ Ουέστον, ο οποίος γίνεται ο πρώτος Αμερικανός ρεπόρτερ που επισκέπτεται και επίσημα την Οικοτοπία. Η Οικοτοπία είναι μία χώρα που διασπάστηκε από τις ΗΠΑ το 1980, και ελέγχει το Όρεγκον, την Ουάσιγκτον και τη Β. Καλιφόρνια. Όπως υπονοεί και το όνομα της, ολόκληρη η ιδρυτική φιλοσοφία της Οικοτοπίας, στηρίζεται και περιστρέφεται γύρω από την οικολογική αειφορία και την προστασία του περιβάλλοντος.

Μέσα από τα κείμενα του, ο Ουέστον περιγράφει τη ζωή και την κουλτούρα της Οικοτοπίας, η οποία κυριαρχείται από έντονη στροφή στη καθαρή ενέργεια, τη ριζοσπαστική οικολογία, την αειφόρο γεωργία καθώς και από κοινωνικό προοδευτισμό, σεξουαλική απελευθέρωση, φιλελεύθερη χρήση κάνναβης και άλλων ναρκωτικών ουσιών αλλά και από τον σεβασμό της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής ευθύνης του κάθε ατόμου προς το ευρύτερο σύνολο.  

Το βιβλίο καταπιάνεται με την περιγραφή και τον σχολιασμό διαφόρων εκφάνσεων της Οικοτοπικής κοινωνίας, από τον ρόλο των γυναικών μέχρι την εκπαίδευση, την τεχνολογία και την οικονομία. Η Οικοτοπία είναι ξεκάθαρα επηρεασμένη από τα προοδευτικά κινήματα της περιόδου των Χίπις και των δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών, και περιλαμβάνει πολλές ριζοσπαστικές ιδέες που προωθούσαν αυτά τα κινήματα την εποχή αυτή.  Σε γενικές γραμμές η ιστορία ενσαρκώνει τις αξίες της κοινωνικής ισότητας, της οικολογικής αειφορίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η Οικοτοπία είναι μια κοινωνία που προσφέρει πλήρη ισότητα σε όλους τους πολίτες της (η χώρα έχει γυναίκα πρόεδρο και ένα γυναικοκρατούμενο κυβερνών κόμμα) και ατομική ελευθερία, συνδυασμένη με το καθήκον του σεβασμού και της προστασίας του περιβάλλοντος και της Άγριας Φύσης.

Βέβαια αρκετές από τις ιδέες που αναπτύσσονται στο βιβλίο, έχουν συναντήσει κριτική τη σύγχρονη εποχή. Για παράδειγμα, ο Κάλενμπαχ στο έργο του προωθούσε τον φυλετικό διαχωρισμό, παρουσιάζοντας τους μαύρους πολίτες της Οικοτοπίας ως κατοίκους ενός αυτόνομου μικροέθνους στον κόλπο του Σαν Φρανσίσκο, το οποίο παρόλα αυτά αναγνωρίζει την Οικοτοπική κυριαρχία. Ταυτόχρονα, οι Οικοτοπιανοί άνδρες απολαμβάνουν τη συμμετοχή τους σε «παιχνίδια πολέμου», όπου μάχες με πραγματικά όπλα λαμβάνουν μέρος, και οι συμμετέχοντες κινδυνεύουν με σοβαρούς τραυματισμούς, με σκοπό να φανεί η ανοησία του πολέμου, αλλά και οι άνδρες να είναι πάντα έτοιμοι για μια πιθανή αληθινή σύρραξη.

Ένα άλλο επίπεδο κριτικής αφορά την ουτοπική έκφανση της Οικοτοπίας. Παρότι και ο ίδιος ο συγγραφέας περιέγραφε το βιβλίο του ως έναν δρόμο προς την Ουτοπία, και όχι καθαρά ουτοπικό, πολλοί σύγχρονοι σχολιαστές, παρατηρούν πως αρκετές από τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις της Οικοτοπίας, είναι πράγματα που εκείνον τον καιρό συνέβαιναν σε πολλά μέρη του κόσμου, και γίνονται ουτοπικά μόνο και μόνο λόγω της έλλειψης τους από την Αμερικανική κοινωνία. Για παράδειγμα, ο Ουέστον περιγράφει πως η χώρα έχει ένα δίκτυο από αυτό-οδηγούμενα δημόσια λεωφορεία, τα οποία οι πολίτες χρησιμοποιούν δωρεάν. Κάθε φορά που ρωτά κάποιον για το πως χρηματοδοτούνται αυτά τα λεωφορεία, λαμβάνει γέλια ως απάντηση. Και εμάς τους ίδιους αρχικά μας έκανε να απορήσουμε, ώσπου η απάντηση δόθηκε αργότερα: τα λεωφορεία συντηρούνται μέσω φόρων. Η έλλειψη δημόσιας συγκοινωνίας στην Αμερική ήταν και είναι τόσο έντονη, που ακόμη και αυτό το τόσο απλό για τον υπόλοιπο κόσμο σύστημα, εκεί θεωρείται επαναστατικό.

Κατά την γνώμη μας η πιο ενδιαφέρουσα (αρνητική) κριτική για το βιβλίο, είναι αυτή του Don Milligan, από το βρετανικό περιοδικό Peace News (1978): «Η Οικοτοπία είναι ένα κακόγουστο αμάλγαμα από Σουηδική σοσιαλδημοκρατία, Ελβετική ουδετερότητα και Γιουγκοσλάβικες εργατικές κοοπερατίβες….είναι ένα ελλαττωματικό όραμα ενός ελλαττωματικού μέλλοντος.»    

Πράγματι, διαβάζοντας την Οικοτοπία ως άτομα εκτός της Αμερικανικής πραγματικότητας, μπορούμε να δούμε πως οι ριζοσπαστικές αλλαγές που περιγράφει ο συγγραφέας, είναι καθημερινότητα για εμάς: δημόσια υγεία, δημόσιες συγκοινωνίες, συνδικαλισμός. Ο Κάλενμπαχ όμως, έγραφε μέσα από τα μάτια ενός Αμερικανού, όπου ο ανεξέλεγκτος καπιταλισμός και το ατελείωτο κυνήγι των κερδών εις βάρος του κοινωνικού συνόλου αποτελούσαν (και αποτελούν) τρόπο ζωής. Είναι λογικό, ένας άνθρωπος προερχόμενος από ένα τέτοιο σύστημα, να θεωρεί κάτι όπως τα δημόσια λεωφορεία τόσο επαναστατικό.

Ένα δωρεάν PDF του βιβλίου στα Αγγλικά, για όποιον ενδιαφέρεται να το διαβάσει, μπορεί να βρεθεί εδώ. 

Αναδυόμενη Οικοτοπία

Η γενικότερη επιτυχία του πρώτου βιβλίου, οδήγησε τον Κάλενμπαχ στη συγγραφή και έκδοση ενός sequel, λίγα χρόνια αργότερα, το 1981. Δυστυχώς, η Αναδυόμενη Οικοτοπία (Ecotopia Emerging), δεν κατάφερε ποτέ να αποκτήσει την φήμη του αδελφού βιβλίου του, και παραμένει κάπως ξεχασμένη στους λογοτεχνικούς κύκλους και το ευρύ κοινό μέχρι και τις μέρες μας.

Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της ανεξαρτησίας και ίδρυσης της Οικοτοπίας. Βασικοί πρωταγωνιστές είναι η πολιτειακή γερουσιαστής της Καλιφόρνιας Βέρα Άλγουεν, που πρωτοστατεί στην πρωτοβουλία για την ανεξαρτησία της περιοχής (είναι επίσης και μια βασική χαρακτήρας στο πρώτο βιβλίο) και η Λου Σουίφτ, μια μαθήτρια Λυκείου από τη κωμόπολη του Μπολίνας. Η εφεύρεση ενός ηλιακού πάνελ που παράγει φτηνή ενέργεια από το θαλασσινό νερό και τον ήλιο από την Λου, και η υπεράσπιση πράσινων πολιτικών από την Βέρα, που σύντομα καταλήγουν σε μια μάχη για την ανεξαρτησία της Οικοτοπίας, οδηγούν στην απόσχιση της περιοχής από τις ΗΠΑ.     

Η Αναδυόμενη Οικοτοπία έχει αρκετές διαφορές από το πρώτο βιβλίο αυτής της διλογίας. Η επιστολική μορφή της Οικοτοπίας αντικαθίσταται με μια άμεση αφήγηση σε γ’ πρόσωπο, ενώ ο τόνος του βιβλίου είναι πιο σκοτεινός, καθώς περιγράφει τη σταδιακή κατάρρευση του Αμερικανικού πολιτικοοικονομικού συστήματος και την κυριαρχία μεγάλων εταιρειών στην πολιτική και στη καθημερινή ζωή.

Δυστυχώς όπως προαναφέρθηκε, η Αναδυόμενη Οικοτοπία αγνοήθηκε από τους κριτικούς και τους αναγνώστες της εποχής, και μέχρι σήμερα παραμένει ένα σχεδόν άγνωστο λογοτεχνικό έργο. Και εμείς οι ίδιοι δυστυχώς, δε καταφέραμε να βρούμε κάποιο αντίτυπο του βιβλίου σε φυσική ή ηλεκτρονική μορφή όπως έγινε με το πρώτο, και έτσι αδυνατούμε να κάνουμε μια πιο λεπτομερή ανάλυση του.

Εν Κατακλείδι

Τα έργα του Ernest Callenbach έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: γράφτηκαν σε μια εποχή όπου ο οπτιμισμός στη τέχνη και στην λογοτεχνία παρουσίαζε μια μικρή αναγέννηση, ύστερα από την απαισιοδοξία και τον δυστοπισμό της τότε ΕΦ, επηρεασμένης προφανώς από τη σκληρή πραγματικότητα του Ψυχρού Πολέμου. Είναι προϊόντα του καιρού τους, και για αυτό τον λόγο δε μπορούμε να κατακρίνουμε τις όποιες ιδιομορφίες τους πάρα πολύ σκληρά.

Παρόλα αυτά, παραμένουν αξιέπαινα έργα, τα οποία εμπνευστήκαν από το προοδευτικό ρεύμα της εποχής, και αποτόλμησαν να οραματιστούν έναν διαφορετικό κόσμο. Ταυτόχρονα έδωσαν το έναυσμα και την έμπνευση σε πολλούς άλλους δημιουργούς να συνεχίσουν αυτή τη κληρονομιά, αναβιώνοντας την ουτοπική λογοτεχνία και στήνοντας ένα ολόκληρο καινούργιο συγγραφικό ρεύμα. Για αυτό και μόνον το λόγο, αξίζουν μια ανάγνωση.

Βιβλιοθήκες Πραγμάτων: Η Οικονομία του Μέλλοντος

Σε αρκετά από τα μέχρι τώρα άρθρα μας, έχουμε ασκήσει κριτική στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα, για τον τρόπο που λειτουργεί και επηρεάζει την ανθρώπινη κοινωνία, το φυσικό περιβάλλον και τους ανθρώπους ατομικά. Αν έχετε περάσει έστω λίγο χρόνο σε ένα ελληνικό πανεπιστήμιο, κατά πάσα πιθανότητα έχετε ακούσει πολλές τέτοιες κριτικές από οργανωμένους πολιτικά συμφοιτητές σας, είτε του Μαρξιστικού, είτε του αναρχικού ρεύματος. Υποθέτουμε όμως, πως στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι έχουν δυσκολία στο να περιγράψουν τι ακριβώς θα αντικαθιστούσε τον καπιταλισμό, κατά την άποψη τους ή κατά την ιδεολογία τους. 

Αυτό δεν είναι ιδιαίτερα σοκαριστικό, καθώς από τις απαρχές του, το λεγόμενο «αντικαπιταλιστικό κίνημα», παρότι συμφωνούσε στη γενικότερη κριτική της κεφαλαιοκρατίας, δε συμφωνούσε στη μέθοδο απομάκρυνσης της, ούτε στο πως θα πρέπει να μοιάζει μια μελλοντική, μη-καπιταλιστική κοινωνία.

Σε γενικές γραμμές, αρνούμαστε να υιοθετήσουμε μια συγκεκριμένη ιδεολογική γραμμή σε ότι αφορά αυτό το ζήτημα, να αυτόαποκληθούμε «αναρχοσυνδικαλιστές» ή «Τροτσκιστές» ή οποιαδήποτε άλλη ταμπέλα οι σύγχρονοι κριτικοί του καπιταλισμού μπορεί να χρησιμοποιήσουν. Για εμάς η ταμπέλα δεν έχει τόση σημασία όσο το σχέδιο, το όραμα μιας διαφορετικής κοινωνίας. Ένα τέτοιο όραμα, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε εδώ πέρα.

Ο Θεσμός της Βιβλιοθήκης

Σε παλαιότερο άρθρο μας έχουμε μιλήσει για την σημαντικότητα του θεσμού της δημόσιας βιβλιοθήκης, ως ενός από τα τελευταία μέρη στη σύγχρονη κοινωνία μας, όπου κάποιος μπορεί να απολαύσει ένα αγαθό δωρεάν – βιβλία σε αυτή τη περίπτωση. Πιστεύουμε πως ο κόσμος, και ειδικά στην Ελλάδα, όπου η βιβλιοφιλία δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, δεν έχει συνειδητοποιήσει, το πόσο σημαντικό είναι αυτό το αγαθό. Η ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση και στην πληροφορία, είναι ένα δικαίωμα, που ορίζει μια ελεύθερη κοινωνία, και όπου δυστυχώς σήμερα, κυβερνήσεις και κινήματα παντός πολιτικού χρώματος προσπαθούν να περιορίσουν ή να αφανίσουν ολοκληρωτικά.

Πρέπει να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τη βιβλιοθήκη. Πέρα από την εύκολη πρόσβαση στη γνώση, η βιβλιοθήκη δε πρέπει να είναι απλώς ένας χώρος, συνδεδεμένος μόνον με φοιτητές που κάνουν έρευνα για μια εργασία. Πρέπει να γίνει ένα από τα στηρίγματα της ελεύθερης κοινωνίας, ένας τόπος συγκέντρωσης της γνώσης, του πολιτισμού, αλλά και των δεξιοτήτων και των λύσεων.

Η «βιβλιοθήκη» παρά το όνομα της, δεν είναι απαραίτητα στελεχωμένη από βιβλία πάντα. Υπάρχουν πολλών ειδών βιβλιοθήκες, οι οποίες προσφέρουν διαφορετικά είδη και υπηρεσίες στους χρήστες τους.

Οι Βιβλιοθήκες Πραγμάτων

 Μια βιβλιοθήκη πραγμάτων είναι κάθε συλλογή αντικειμένων που διατίθενται προς δανεισμό και κάθε οργανισμό που εφαρμόζει τέτοιο σύστημα. Τα αντικείμενα περιλαμβάνουν συχνά συσκευές κουζίνας, εργαλεία, εξοπλισμό κηπουρικής και σπόρους, ηλεκτρονικά, παιχνίδια, έργα τέχνης ,επιστημονικά κιτ, προμήθειες χειροτεχνίας, μουσικά όργανα και εξοπλισμό αναψυχής, όπως αθλητικά και υπαίθρια είδη. Ιδιαίτερα κατάλληλα είναι αντικείμενα που είναι χρήσιμα περιστασιακά αλλά δύσκολα στην αποθήκευση, όπως εξειδικευμένα μαγειρικά σκεύη ή αντικείμενα εξειδικευμένης τεχνολογίας. Οι συλλογές ποικίλλουν ευρέως, αλλά υπερβαίνουν κατά πολύ τα βιβλία, τα περιοδικά και τα μέσα που ήταν το κύριο επίκεντρο των παραδοσιακών βιβλιοθηκών.

Το κίνημα της βιβλιοθήκης των πραγμάτων είναι μια αυξανόμενη τάση σε δημόσιες, ακαδημαϊκές και ειδικές βιβλιοθήκες σε πολλές χώρες. Υπάρχουν επίσης ανεξάρτητοι οργανισμοί ξεχωριστοί από τις βιβλιοθήκες, όπως βιβλιοθήκες εργαλείων, βιβλιοθήκες παιχνιδιών, κέντρα κοινής χρήσης κοινότητας, ανεξάρτητοι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί και μεμονωμένες πρωτοβουλίες. Ο όρος «βιβλιοθήκη πραγμάτων» διαδόθηκε από ένα πείραμα που ξεκίνησε στο Λονδίνο το 2014, εμπνευσμένο από τη Βιβλιοθήκη εργαλείων του Τορόντο.

Το Share Shed (Totnes, ΗΒ) ανάπτυξε την πρώτη κινητή βιβλιοθήκη πραγμάτων. Οι συλλογές συχνά υποστηρίζονται από εκπαιδευτικό προγραμματισμό και δημόσιες εκδηλώσεις. Αυτά τα κέντρα δανεισμού και οι συλλογές βιβλιοθηκών αποτελούν μέρος της οικονομίας του διαμοιρασμού.

Στην Οικολογία της Ελευθερίας, ο κοινωνικός οικολόγος Murray Bookchin αφιερώνει πολύ χρόνο στη διερεύνηση τριών βασικών εννοιών: της επικαρπίας, του μη αναγώγιμου ελαχίστου και της συμπληρωματικότητας. Αυτές οι έννοιες είναι θεμελιώδεις για κάθε συνεργατική, στοργική και ισότιμη κοινωνία, αλλά ιδιαίτερα για αυτό που ο Μπούκτσιν ονόμασε «οργανική κοινωνία», η οποία αποτελείται από τις ισότιμες φυλετικές κοινωνίες που συναντάμε σε μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτές οι κοινωνίες δεν διέθεταν κοινωνική ιεραρχία, όπως τα θεσμοθετημένα συστήματα ιεραρχίας που βασίζονται σε διακρίσεις θέσης, και ως εκ τούτου, δεν διέθεταν κυριαρχία, με την έννοια τόσο της κυριαρχίας των ανθρώπων όσο και της κυριαρχίας σε αυτό που ο Μπούκτσιν ονόμασε «πρώτη φύση», τον φυσικό, οικολογικό κόσμο. Η σύγχρονη κοινωνία μας είναι μέρος της «δεύτερης φύσης», που είναι ο ανθρώπινος κόσμος.

Ξεκινώντας με την πρώτη βασική έννοια για μια οικονομία βιβλιοθήκης, η χρησικτησία αναφέρεται στην ελευθερία των ατόμων ή των ομάδων μιας κοινότητας να έχουν πρόσβαση και να χρησιμοποιούν, αλλά όχι να καταστρέφουν, τους κοινούς πόρους για να καλύψουν τις ανάγκες τους. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον περιορισμό της πρόσβασης που βασίζεται στην αποκλειστική ιδιοκτησία. Οι βιβλιοθήκες σας επιτρέπουν να έχετε πρόσβαση και να χρησιμοποιείτε τα βιβλία όταν τα χρειάζεστε και ενθαρρύνουν όλους μας να είμαστε καλοί διαχειριστές των βιβλίων που δανειζόμαστε, φροντίζοντας τα όταν τα έχουμε και επιστρέφοντας τα όταν τελειώσουμε, επειδή ανήκουν σε όλους μας και πρέπει να είναι άμεσα διαθέσιμα για χρήση.

Φανταστείτε αυτή την αρχή να εφαρμόζεται σε βιβλιοθήκες διακόσμησης, βιβλιοθήκες επίπλων ή βιβλιοθήκες εργαλείων. Ίσως θα δανειζόσασταν μαξιλάρια, καναπέδες και πίνακες ζωγραφικής για να ταιριάζουν σε ένα γούστο εσωτερικής διακόσμησης για μερικούς μήνες πριν τα αλλάξετε και δοκιμάσετε ένα νέο στυλ. Θα μπορούσατε να δανειστείτε ένα φτυάρι από τη βιβλιοθήκη εργαλείων για να καλλιεργήσετε τον κήπο σας ένα Σαββατοκύριακο και να το επιστρέψετε όταν τελειώσετε, ώστε κάποιος άλλος να το χρησιμοποιήσει όταν το χρειαστεί. Εναλλακτικά, μπορείτε να το κρατήσετε για όσο διάστημα θέλετε να το χρησιμοποιήσετε. Και όλα αυτά χωρίς να χρειάζεται να παράγετε υπερβολικά ή να αφήνετε πράγματα να σκονίζονται στην αποθήκη.

Αν θέλουμε να ζήσουμε βιώσιμα, χρειαζόμαστε μια οικονομία βιβλιοθήκης. Χρειαζόμαστε μια οικονομία βασισμένη στη χρησικτησία που θα δίνει κίνητρα για την παραγωγή αρκετών διαρκών, ανθεκτικών πραγμάτων που όλοι μπορούν να μοιραστούν και να χρησιμοποιήσουν όταν τα χρειάζονται, αντί να παράγουμε με βάση την προγραμματισμένη απαξίωση και την υπερβολή, σπαταλώντας κρίσιμο χρόνο, ενέργεια και πόρους. Μια οικονομία βιβλιοθήκης θα αποτελούσε ουσιαστικό συστατικό στοιχείο σε μια κίνηση προς την αποανάπτυξη.

Η δεύτερη βασική έννοια για μια οικονομία βιβλιοθήκης είναι το μη αναγώγιμο ελάχιστο, δηλαδή η εγγυημένη παροχή των απαραίτητων μέσων για τη διατήρηση της ζωής, το επίπεδο διαβίωσης που κανείς δεν πρέπει να υπολείπεται, ανεξάρτητα από το μέγεθος της ατομικής του συνεισφοράς στην κοινότητα. Αυτό περιλαμβάνει την πρόσβαση σε επαρκή τροφή, νερό, στέγη, ένδυση, εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη. Οι βιβλιοθήκες, όπως υπάρχουν σήμερα, παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση, αλλά η γνώση είναι μόνο ένα συστατικό στοιχείο της αυτοπραγμάτωσης ενός ατόμου και μιας κοινότητας, την οποία η οικονομία της βιβλιοθήκης θα πρέπει να οργανωθεί για να συμβάλει στην επίτευξη της. Βιβλιοθήκες αναλώσιμων αγαθών, όπως τρόφιμα, φάρμακα και είδη υγιεινής, μπορεί να είναι δύσκολο να τις φανταστεί κανείς, γι' αυτό, εκτός από βιβλιοθήκες πραγμάτων, μια οικονομία βιβλιοθηκών θα πρέπει να διαθέτει και ιατρεία ειδών πρώτης ανάγκης.

Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί, σε συνεργασία με τις μαγειρικές κολεκτίβες, θα μπορούσαν να εργαστούν για να εξασφαλίσουν ότι ολόκληρη η κοινότητα θα εφοδιάζεται με μια σειρά υγιεινών επιλογών διατροφής από τους τοπικούς και περιφερειακούς κήπους, τα αγροκτήματα και τα τροφικά δάση. Η λαϊκή συνέλευση θα μπορούσε να οργανωθεί με οικοδομικούς συνεταιρισμούς για τη δημιουργία μιας σειράς επιλογών στέγασης που θα ικανοποιούν τις ανάγκες κάθε μέλους της κοινότητας. Η έμφαση στο slow fashion, από ένα ευρύ και ποικιλόμορφο δίκτυο σχεδιαστών και ραφτών, σε αντίθεση με τη γρήγορη μόδα, θα εξασφάλιζε ότι όλοι θα φορούν ρούχα που διαρκούν, στα στυλ που τους αρέσουν.

Συμπερασματικά

Δε θα αγνοήσουμε το γεγονός ότι η ιδέα μιας «βιβλιοθήκης πραγμάτων», όπως την περιγράψαμε, είναι εξαιρετικά εκκεντρική και ασυνήθιστή. Ως κοινωνία, έχουμε συνηθίσει στην ιδιωτική κατοχή των πραγμάτων, και αυτό το στυλ οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, κατά πάσα πιθανότητα ξενίζει σε πολλούς. Όμως μια βιβλιοθήκη πραγμάτων δεν συνεπάγεται απαραιτήτως το τέλος της προσωπικής ιδιοκτησίας: ένα άτομο θα έχει τη δυνατότητα να κρατήσει ένα βιβλίο που διάβασε και του άρεσε, ή ένα μπολ που το ίδιο έφτιαξε στο τοπικό εργαστήρι αγγειοπλαστικής.

Οι βιβλιοθήκες πραγμάτων θα δώσουν τη δυνατότητα στη κοινωνία να ελίσσεται γρηγορότερα, απομακρύνοντας το τείχος μεταξύ των ανθρώπων και της γνώσης, αλλά και με την ελεύθερη διαμοίραση καθημερινών αντικειμένων όπως ρούχων, εργαλείων και οχημάτων, θα απελευθερώσει τις ανθρώπινες δυνατότητες και θα κάνει τη ζωή ευκολότερη για όλους.

Πιστεύουμε ακράδαντα πως η γνώση και η πληροφορία πρέπει να είναι ανοιχτή για όλους τους ανθρώπους. Το ίδιο πιστεύουμε και για τα σύγχρονα υλικά αγαθά. Αυτή η απελευθέρωση μας από την ανάγκη της καθημερινής βιοπάλης για την απόκτηση ακόμα και των πιο βασικών αγαθών, θα ανοίξει νέους ορίζοντες για την ανθρωπότητα, και θα τη βοηθήσει να φτάσει νέα επίπεδα συνεργασίας, δημιουργικότητας και εφευρετικότητας.

Κοινοτισμός και η Έννοια της Κοινότητας

Δεν είναι μυστικό ότι τα τελευταία ογδόντα περίπου χρόνια, από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου έως και τις μέρες μας, η ανθρώπινη κοινωνία έχει ζήσει μια από τις μεγαλύτερες περιπτώσεις αστικοποίησης στη σύγχρονη Ιστορία της. Μέχρι τη δεκαετία του ΄50, τα αστικά κέντρα της Δύσης, είχαν αυξηθεί πληθυσμιακά κατά 50%. Αυτή η έντονη αστυφιλία, επηρεαζόταν και επηρεάζεται κυρίως, από ζητήματα οικονομικής αστάθειας στην επαρχία, μείωσης των ευκαιριών αλλά και ανάγκης για μια μεγαλύτερη γκάμα υλικών απολαβών και απολαύσεων, που η επαρχία δε μπορεί να προσφέρει.

Η κατάσταση αυτή, σύμπτωμα του διεθνούς νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, έχει οδηγήσει στην υπερσυγκέντρωση μεγάλων τμημάτων του παγκόσμιου πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα, και στην ερήμωση των επαρχιακών περιοχών. Αυτά τα συμπτώματα είναι εμφανή και στην χώρα μας, όπου περισσότερος από τον μισό πληθυσμό συγκεντρώνεται στις μεγαλουπόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, με ολόκληρα χωριά να παραμένουν εγκαταλειμμένα και ερημωμένα. Στο προηγούμενο άρθρο του μπλογκ μιλήσαμε για το πως θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί το ζήτημα στις πόλεις. Τώρα, γυρνάμε το βλέμμα μας προς την επαρχία.

Οι όροι «κοινοτισμός» και «αποκέντρωση», ίσως σε έναν βαθμό να έχουν χρησιμοποιηθεί υπερβολικά, με πολλούς να τους βλέπουν ως μια πανάκεια στα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Παρότι διαφωνούμε σε έναν βαθμό με αυτή την οπτική, δε μπορούμε να αρνηθούμε τη σημαντικότητα της κοινότητας στην ανθρώπινη κοινωνία, και το πως αυτός ο όρος έχει διαστρεβλωθεί ή ξεχαστεί, στο όνομα μιας απρόσωπης και ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, όπου ο άνθρωπος δείχνει να είναι πιο απομονωμένος από ποτέ, η έννοια της κοινότητας αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία.

Η Κοινότητα

Η «κοινότητα», είναι μια πολύ ευρεία λέξη, και η σημασία της εξαρτάται από τον τρόπο που χρησιμοποιείται. «Κοινότητα» μπορεί να σημαίνει μια γεωγραφική ζώνη, όπως η γειτονιά ή το χωριό, ένας χώρος εργασίας ή μια λέσχη. Μπορεί επίσης να περιγράψει την ακόμη μεγαλύτερη οντότητα της κοινωνίας, ως μια κοινότητα κοινοτήτων. Στο σύγχρονο κόσμο της παγκοσμιοποίησης, η «κοινότητα» θα μπορούσε ξεκάθαρα να επεκταθεί και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, η οποία ίσως και για πρώτη φορά στην Ιστορία της, βρίσκεται πιο συνδεδεμένη και αλληλεξαρτώμενη από ποτέ.

Ανθρωπολογικά μιλώντας, θα λέγαμε ότι η κοινότητα, όπως την γνωρίσαμε ιστορικά, παρουσιάζει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά: είναι μικρής κλίμακας, βασίζεται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής με συμπληρωματικές δραστηριότητες, χαρακτηρίζεται από στενές διαπροσωπικές σχέσεις που απορρέουν από την συγγένεια και την καθημερινή συνάφεια και εμφανίζει μια διακριτή από τα έξω και ισχυρή εσωτερικά συλλογική συνείδηση. Ένα τέτοιο κύτταρο παραγωγικής και κοινωνικής συγκρότησης συνιστά και ένα πολιτισμικό γεγονός συστατικό της πολιτισμικής ταυτότητας του συνόλου αλλά και του κάθε μέλους το οποίο γίνεται πρόσωπο μέσα από την ταύτιση με την κοινότητα.

Αυτό το μοντέλο κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισμικής έκφρασης βρίσκεται στον αντίποδα της νεοτερικής και μετα-νεοτερικής κοινωνίας, που είναι μεγάλης κλίμακας και χαρακτηρίζεται από απρόσωπες σχέσεις και ατομικισμό. Η κοινότητα της νέας εποχής, θα πρέπει να προσπαθήσει να περάσει τα στενά γεωγραφικά όρια του παραδοσιακού ορισμού αυτού του όρου. Η κοινότητα είναι μια διευρυμένη έννοια, που περιλαμβάνει άτομα, ιδέες και ευκαιρίες έξω από τα στενά πλαίσια της γεωγραφίας.

Παραδοσιακά ο κοινοτισμός σαν όρος, βρισκόταν εκτός του πλαισίου της αριστερής-δεξιάς διχοτομίας της πολιτικής. Οι παραδοσιακοί Κοινοτιστές, θεωρούν την φιλοσοφία τους ως έναν τρίτο δρόμο, μεταξύ του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και του Μαρξιστικού κρατισμού. Σε αντίθεση με το φιλελεύθερο νεωτερικό σύστημα που έχει ως βάση την έννοια του ατόμου και τον Μαρξισμό που θέτει ως κέντρο των επιλογών του την έννοια της κοινωνίας, ο κοινοτισμός θέτει ως θεμέλιο των προταγμάτων του την πολιτική κοινότητα στην οποία συλλαμβάνεται η σύζευξη του ατομικού με το συλλογικό συμφέρον.

Στα νεότερα χρόνια στην Ευρώπη ο κοινοτισμός συνδέθηκε με τελείως διαφορετικές αφετηρίες. Ο κοινοτισμός έλαβε τρεις διαφορετικές ταυτότητες στη νεότερη εποχή, μία αμερικανική και δύο ευρωπαϊκές. Την δεκαετία του 1980 αναπτύχθηκε στην Αμερική ένα είδος ηθικού κοινοτισμού, ο κομμουνιταριανισμός, που έθεσε ζητήματα ταυτότητας της ατομικότητας. Στην Ευρώπη παρουσιάζονται δύο εκδοχές. Η μια συνδέθηκε με τη νεωτερική πολιτική έννοια του αναρχισμού (ελευθεριακός κοινοτισμός) που αναδείχθηκε κατά τον διαφωτισμό προωθώντας μια κοινωνία χωρίς αγορά και κράτος, και η άλλη, η κοινωνιολογική εκδοχή κοινοτισμού, η οποία συνδέθηκε με κοινωνιολογικές προσεγγίσεις που αφορούν τη σύγκρουση πολιτιστικών κοινοτήτων.

Ο Κοινοτισμός του Μπούκτσιν

Στη σύγχρονη φιλοσοφία, ο όρος «Κοινοτισμός», επανεντάχθηκε στο Δυτικό (και ύστερα και στο παγκόσμιο) λεξιλόγιο, από τον Αμερικανό μελετητή και συγγραφέα Μάρεϊ Μπούκτσιν (Murray Bookchin). Ξεκινώντας την πορεία του ως υποστηρικτής της Σοβιετικής Ένωσης, ο Μπούκτσιν αργότερα στράφηκε στον Τροτσκισμό και τον αναρχισμό, προτού ιδρύσει τη δικιά του σχολή πολιτικοοικονομικής σκέψης, γνωστή ως «Κοινοτισμό» ή «Κομμουναλισμό» (Communalism).

Ο ελευθεριακός κοινοτισμός του Μπούκτσιν περιγράφει μία αντιεξουσιαστική κοινωνία χωρίς κράτος ή καπιταλιστική αγορά, στηριγμένη σε μία συνομοσπονδία αυτόνομων κοινοτήτων, αυτοοργανωμένων και αυτοδιοικούμενων μέσω αμεσοδημοκρατικών συνελεύσεων στη βάση των αρχών της αμοιβαιότητας, της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας. Η οικονομία στον ελευθεριακό κοινοτισμό βασίζεται στον εθελοντικό συνεταιρισμό με συλλογική διαχείριση των φυσικών πόρων, όπου οι παραγωγικές σχέσεις έχουν αντικατασταθεί από ηθικές αρχές οι οποίες καθοδηγούν αυτόματα την κατανομή των πόρων. Αυτό είναι εφικτό χάρη στο εγγενές απελευθερωτικό δυναμικό της τεχνολογίας, η οποία κατά τον Μπούκτσιν έχει πρακτικά οδηγήσει ήδη την ανθρώπινη κοινωνία στο κατώφλι της κατάργησης της έλλειψης των υλικών αγαθών λόγω της ολοένα αυξανόμενης παραγωγικότητας. Η εν λόγω αντίληψη παρουσιάζει ομοιότητες με τη μαρξιστική αντίληψη για την κομμουνιστική κοινωνία αλλά, σε πλήρη αντίθεση με τον μαρξισμό, στις ηθικές αρχές της οικονομίας του ελευθεριακού κοινοτισμού συμπεριλαμβάνεται η άρνηση της οικονομικής ανάπτυξης ως αυτοσκοπού, λόγω της καταστρεπτικής της επίδρασης στο φυσικό περιβάλλον.  

Σήμερα το μεγαλύτερα τέτοιο παράδειγμα προσπάθειας κοινωνικής οργάνωσης βασισμένη στον Μπουκτσινικό κοινοτισμό, βρίσκεται στη Ροζάβα της Συρίας, όπου η τοπικές Κουρδικές κοινότητες, έχουν οργανωθεί στη βάση της άμεσης, συμμετοχικής δημοκρατίας, της συνεργατικής οικονομίας και της κοινωνικής οικολογίας. Η Ροζάβα έχει καταβάλει προσπάθειες για την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων για την προστασία των οικοσυστημάτων της Βόρειας Συρίας και την επίτευξη ενός βαθμού αυτάρκειας. Πριν από τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, η περιοχή υπέστη οικολογική ζημιά από τη μονοκαλλιέργεια, την εξόρυξη πετρελαίου, τα φράγματα των ποταμών, την αποδάσωση, την ξηρασία, την απώλεια φυτικών αποβλήτων και τη γενική ρύπανση.

Η Ροζάβα τότε ξεκίνησε μια εκστρατεία με τίτλο «Make Rojava Green Again», η οποία προσπαθεί να παρέχει ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στις κοινότητες (ειδικά ηλιακή ενέργεια), αναδάσωση, προστασία των πηγών ύδρευσης, φύτευση κήπων, προώθηση της αστικής γεωργίας, δημιουργία καταφύγιων άγριας ζωής, ανακύκλωση νερού, την επέκταση των δημόσιων συγκοινωνιών και την προώθηση της περιβαλλοντικής συνειδητοποίησης εντός των κοινοτήτων. Για την κοινωνικοπολιτική οργάνωση της περιοχής, ο Βρετανός διπλωμάτης Carne Ross, είχε να πει τα εξής το 2015:

«Για έναν πρώην διπλωμάτη σαν κι εμένα, το βρήκα συγκεχυμένο: έψαχνα για μια ιεραρχία, τον μοναδικό ηγέτη ή τα σημάδια μιας κυβερνητικής γραμμής, όταν στην πραγματικότητα δεν υπήρχε κανένας. υπήρχαν μόνο ομάδες. Δεν υπήρχε τίποτα από αυτή την πνευματική υπακοή στο κόμμα ή τον δουλοπρεπή σεβασμό στο «μεγάλο άνδρα» - μια μορφή κυβέρνησης που είναι πολύ εμφανής απλά πέρα από τα σύνορα, στην Τουρκία στα βόρεια η και την κουρδική περιφερειακή κυβέρνηση του Ιράκ προς τα νότια. Η αυτοπεποίθηση των νέων ήταν εντυπωσιακή.»

Ο (Νέο) Ελληνικός Κοινοτισμός

Φυσικά στην ελληνική πραγματικότητα, η έννοια του Κοινοτισμού εμφανίστηκε από πολύ νωρίς στην Ιστορία μας. Ο ελληνικός ή δημοκρατικός κοινοτισμός ως πολιτειακό σύστημα για πρώτη φορά στην παγκόσμια πολιτική ιστορία εφαρμόστηκε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και συνδέθηκε με την άμεση δημοκρατία (508 π.Χ.-326 π.Χ), σύμφωνα με πολλούς διαπρεπείς Έλληνες ιστορικούς. Ο δημοκρατικός (ή ανθρωποκεντρικός) κοινοτισμός αποτελεί την κατά δήμο, κατά περιφέρεια και κατά κράτος καθολική λήψη αποφάσεων από τους πολίτες μέσα από θεσμούς που έχουν δημιουργηθεί από τους ίδιους τους πολίτες (κοινοτικές πολιτικοοικονομικές δομές και αρχές, δημοψηφίσματα και συνελεύσεις). Πρόκειται δηλαδή για την μόνη ιστορικά εκδοχή εφαρμοσμένης άμεσης δημοκρατίας, και προσλαμβάνει την αμεσοδημοκρατική οργάνωση σε κάθε μορφή πολιτειακής κοινότητας (χωριό, δήμος, περιφέρεια, κράτος, κοινότητα κρατικών οντοτήτων). Ο δημοκρατικός κοινοτισμός αναπτύχθηκε στις πόλεις-κράτη της ελληνικής κλασσικής εποχής και με τον ερχομό της ελληνιστικής περιόδου και των ρωμαϊκών χρόνων έχασε σε μεγάλο βαθμό την πρότερη δημοκρατική διάσταση που είχε από τον 5ο π.Χ. αιώνα μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα.

Μέχρι την μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο ο αμεσοδημοκρατικός κοινοτικός τρόπος οργάνωσης λειτουργεί μόνο στην πολύ μικρή κλίμακα, ενώ στη μέση και μεγάλη κλίμακα διακυβέρνησης κυριαρχεί μια δεσποτικού τύπου αυτοκρατορική εξουσία. Την περίοδο της τουρκοκρατίας ο κοινοτικός τρόπος αρχίζει να ακμάζει πάλι μέσα από τις οργανωμένες κοινότητες σε πολλές περιοχές φθάνοντας στο απόγειο τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.

Στη σύγχρονη πολιτική κοινωνική περίοδο ο ελληνικός κοινοτισμός ως οργανωτικό και διοικητικό σύστημα αστοχωρικής ανάπτυξης έλαβε πολιτικά χαρακτηριστικά ως εναλλακτική πρόταση πολιτισμού διακείμενος απέναντι στα νεωτερικά συστήματα του καπιταλισμού και του Μαρξισμού. Ο σύγχρονος δημοκρατικός κοινοτισμός που προωθεί την κοινοτική οικονομία (κοινοτικοποίηση κοινωφελών μέσων παραγωγής και δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών) αντιτίθεται στο αντιπροσωπευτικό νεωτερικό σύστημα διακυβέρνησης, επειδή δεν το λαμβάνει ως δημοκρατικό. Το αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης δεν θεωρείται καν δημοκρατία για τον ελληνικό κοινοτισμό, γιατί πρώτον, οι πολίτες εκεί υπολαμβάνονται ως ιδιώτες, παθητικά όντα, και δε συμμετέχουν θεσμικά στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων, και δεύτερον, κυριαρχούν σε αυτό μεσολαβητικοί μηχανισμοί εξουσίας που ποδηγετούν και ακυρώνουν την οποιαδήποτε, έστω και ισχνή, απόπειρα των πολιτών να ελέγξουν την πολιτική εξουσία.

Μέσα στην "πολιτική κοινότητα" που προωθεί ο ελληνικός κοινοτισμός, ως πολιτειακό πρόταγμα μιας δημοκρατικής πολιτείας, διασώζεται το άτομο ως συλλογικό άτομο (ως κοινωνικοποιημένη υπεύθυνη οντολογική μονάδα) και κάθε κοινωνική του προοπτική. Το άτομο, δηλαδή, καθίσταται ενεργός πολίτης που συμμετέχει στα κοινά και στη διαμόρφωση της πολιτικής.

Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας αποτέλεσε τον μεγάλο οραματιστή και εμπνευστή του σύγχρονου ελληνικού δημοκρατικού κοινοτισμού ως οργανικού πολιτικού συστήματος που εμπλέκει στα προτάγματά του τη λειτουργία της κοινότητας, της πόλης, με την άμεση δημοκρατία και τις συνελεύσεις πολιτών. Η κοινότητα, ως η οργανωμένη πολιτικά και δημοκρατικά πόλη, για τον ελληνικό κοινοτισμό θεωρείται ένας ζωντανός οργανισμός που κομίζει ως συνιστούντα συστατικά του ελεύθερους ενεργούς πολίτες που κοινωνούν τις ανάγκες τους μέσα σε μια συγκροτημένη με θεσμούς (δημιουργημένους από τους ίδιους τους πολίτες) δημοκρατική πολιτεία (Καστοριάδης, η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας). Στην ουσία γίνεται λόγος για την πολιτική συγκρότηση αυτοκυβερνώμενων δήμων, περιφερειών και κεντρικού κράτους με βάση λειτουργίας τους τα πολιτειακά δημοψηφίσματα και τις συνελεύσεις ως θεσμικούς τρόπους πολιτειακής διακυβέρνησης. Τα δημοψηφίσματα στον ελληνικό κοινοτισμό έχουν καθολικότητα και όχι αποσπασματικότητα, δηλαδή δεν συλλαμβάνουν ένα υποσύνολο του σώματος των πολιτών μιας πολιτειακής κοινότητας, όπως μια τάξης ή συντεχνίας επαγγελματιών, αλλά το σύνολο του πολιτικού σώματος μιας πολιτειακής κοινότητας (χωριό, δήμος, περιφέρεια, κράτος).

Συμπερασματικά

Πραγματικά υπάρχουν άπειρα πράγματα που θα μπορούσαμε να πούμε για τον Κοινοτισμό. Όπως και στο προηγούμενο άρθρο μας για τις πόλεις, και αυτό εδώ δε καταφέρνει να αγγίξει ούτε την κορυφή του παγόβουνου. Πέρα από ένα είδος πολιτικοοικονομικής οργάνωσης, ο Κοινοτισμός προτάσσει και το όραμα μιας ελεύθερης κοινωνίας, όπου η διακίνηση ιδεών, απόψεων και δημιουργιών θα γίνεται χωρίς δεσμεύσεις, και χωρίς το χέρι του κράτους ή το Αόρατο Χέρι της Αγοράς να προσπαθεί να τη σταματήσει.

Κοινοτισμός σημαίνει πως κέντρο ζωής του ανθρώπου, είναι η Κοινότητα, είτε αυτή είναι η πλατεία του χωριού, ή το πάρκο της γειτονιάς του στη μεγαλούπολη, είτε μια πιο ευρεία ζώνη που μπορεί να περιλαμβάνει εκατοντάδες ανθρώπους, ο καθένας με τις δικιές του σκέψεις και ιδέες. Πέρα από τα στενά όρια της «κοινότητας», ο Κοινοτισμός περιλαμβάνει την καθημερινή συναναστροφή μας με νέους ανθρώπους, και τη δημιουργία συστημάτων αλληλεγγύης προς όφελος όλων, από κοοπερατίβες και τράπεζες τροφίμων μέχρι ελεύθερα σχολεία και ανοιχτά εργαστήρια.

Ο κόσμος μας είναι τεράστιος, και οι προσπάθειες μας να τον καταλάβουμε, και να σεβαστούμε τις ιδιαιτερότητες των συνανθρώπων μας πολλές φορές πέφτουν στο κενό. Ίσως, εάν ξεκινήσουμε μέσα από την τοπική κοινότητα, θα μπορέσουμε σιγά σιγά να επεκταθούμε και στην παγκόσμια, και θα βάλουμε ένα τέλος στον κύκλο μισαλλοδοξίας και κοινωνικού απομονωτισμού που μας ταλανίζουν σήμερα.

Πόλις: Το Δικαίωμα στην Πόλη και η Αναζήτηση του Μελλοντικού Αστικού Κέντρου.

Εάν μένετε σε μια μεγαλούπολη της Ελλάδας, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα ή ο Πειραιάς, πάρτε ένα λεπτό από τον χρόνο σας για να βγείτε λίγο στο μπαλκόνι ή στο παράθυρο σας και να αισθανθείτε την ατμόσφαιρα έξω.      

Κατά πάσα πιθανότητα, η ματιά σας πέφτει πάνω σε ατελείωτες σειρές από γκρίζες, πανομοιότυπες πολυκατοικίες, βρώμικους δρόμους, πεζοδρόμια με ραγισμένες πλάκες, κάδους απορριμμάτων που υπερχειλίζουν. Ίσως στα ρουθούνια σας, να φτάνει μια ανάμικτη οσμή από καυσαέρια, σκουπίδια, ούρα και ιδρώτα. Μάλλον έως τώρα είστε συνηθισμένοι σε έντονη ζέστη το καλοκαίρι και όξινες βροχοπτώσεις τον χειμώνα. Αυτή η κατάσταση δεν είναι απαραίτητα ένα ξεχωριστό φαινόμενο των ελληνικών μεγαλουπόλεων: από την Νέα Υόρκη έως τη Σαγκάη, εκατομμύρια άνθρωποι ζουν καθημερινά κάτω από παρόμοιες – η και χειρότερες – συνθήκες.

Στη σύγχρονη εποχή, πολλές από τις παγκόσμιες πόλεις, μοιάζουν σχεδόν ανατριχιαστικά πανομοιότυπες: τεράστιοι ουρανοξύστες, γκρίζοι δρόμοι, εμπορικά κέντρα, πλατείες και πάρκα, είναι τόσο παρόμοια που δεν είμαστε σίγουροι, πως εάν σας δείχναμε δύο φωτογραφίες από τις προαναφερθείσες ξένες μεγαλουπόλεις (Ν. Υόρκη και Σαγκάη), θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε την μία από την άλλη με τη πρώτη ματιά. Αυτή η υπερσυγκέντρωση του παγκόσμιου πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα, έχει οδηγήσει στην δημιουργία «υπέρ-πόλεων», όπως ο Διάδρομος Βοστώνης – Ουάσιγκτον. Αυτή η αστυφιλική κρίση, σε συνδυασμό με την έντονη βιομηχανοποίηση της γεωργίας, με σκοπό να τραφούν αυτοί οι εκατομμύρια αστοί, έχει οδηγήσει σε έξαρση της ήδη διογκωμένης κλιματικής κρίσης.

Παρατηρώντας αυτή τη κατάσταση, καθώς και τα αποτελέσματα της εδώ, στην Ελλάδα, όπου περίπου το 50% του πληθυσμού είναι συγκεντρωμένο μέσα ή γύρω από τον Αθηναϊκό αστικό ιστό, δε μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε, ποιες θα μπορούσαν να είναι οι εναλλακτικές σε αυτή την ανυπόφορη και εξανδραποδιστική κατάσταση. Οι προτάσεις είναι πολλές, και διαφέρουν έντονα μεταξύ τους.

Η Επιστροφή στη «Φύση»

Σίγουρα αρκετοί από εμάς θυμούνται τη τηλεοπτική σειρά Το Καφέ της Χαράς, καθώς και το σενάριο της: μια Αθηναία μητέρα μετακομίζει σε ένα μικρό Αρκαδικό χωριό και ανοίγει ένα καφέ, έχοντας να αντιμετωπίσει τον σκεπτικισμό και έντονο συντηρητισμό των τοπικών κατοίκων. Παρότι ίσως κάπως απλοϊκή, αυτή η σειρά δείχνει με τον δικό της τρόπο, τα προβλήματα της σύγχρονης ιδέας της αποκέντρωσης.

Παρότι δεν είμαστε ενάντια στην ιδέα της αποκέντρωσης, το αντίθετο μάλιστα, νοιώθουμε ότι πολλοί άνθρωποι ίσως να έχουν μια έντονα ωραιοποιημένη εικόνα αυτής της οπτικής: η ειδυλλιακή ζωή σε ένα μικρό χωριό, η ενασχόληση με την καλλιέργεια και η επιστροφή σε πιο απλά μοντέλα διαβίωσης, είναι κάποια από τα στοιχεία αυτού του τρόπου σκέψης, στοιχεία που αποτυγχάνουν στο να παρουσιάσουν τα πολλά αρνητικά της ζωής στη σύγχρονη επαρχία όπως η απομόνωση, η οικονομική αστάθεια, ο κοινωνικός έλεγχος, τα έντονα καιρικά/φυσικά φαινόμενα και η έλλειψη ενδελεχούς ιατροφαρμακευτικής και υγειονομικής περίθαλψης.

Η ειδυλλιακή εικόνα της επιστροφής στη Φύση, πολύ συχνά χρησιμοποιείται επίσης για την προώθηση οπισθοδρομικών πρακτικών και αντιλήψεων, οι οποίες είτε συνεχίζουν να υπάρχουν είτε συνδέονται έντονα με τις επαρχιακές περιοχές. Αυτό οδηγεί σε έναν έντονο διαχωρισμό των «επαρχιωτών» από τους «πρωτευουσιάνους» της πόλης, που με τη σειρά του οδηγεί σε ένα ακόμη μεγαλύτερο ρήγμα ανάμεσα στο χωριό και στη μεγαλούπολη. Για να το θέσουμε πιο απλά, δεν υπάρχουν αρκετά ειδυλλιακά κτήματα για όλους, και δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Η λύση στα έντονα προβλήματα της αστυφιλίας δε βρίσκεται (αμιγώς), στην «αποκέντρωση», όπως συνήθως την εννοούμε.

Το Δικαίωμα στην Πόλη

Οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις είναι κέντρα έντονου απομονωτισμού, κοινωνικού αποκλεισμού, ακατάσχετου υλισμού, οικολογικής αστάθειας και κοινωνικοπολιτικού ελέγχου – μα δε χρειάζεται να είναι.

Το «Δικαίωμα στην Πόλη», είναι το δικαίωμα της ανακατάληψης της πόλης από αυτούς τους οποίους η πόλη έχει υποτίθεται δημιουργηθεί για να υπηρετήσει: τους κατοίκους της. Είναι το δικαίωμα σε μια υγιή αστική ζωή, σε συναντήσεις και ανταλλαγές ιδεών, απόψεων και ονείρων, αλλά και σε έναν ρυθμό ζωής που θα επιτρέπει την πλήρη εκμετάλλευση του αστικού χώρου και των ξεχωριστών στιγμών που λαμβάνουν χώρα μέσα σε αυτόν. Είναι ουσιαστικά το δικαίωμα της ισότιμης εκμετάλλευσης και απόλαυσης των πόρων και υπηρεσιών που προσφέρονται στις πόλεις.

Πέραν από αυτό, το δικαίωμα στην πόλη, είναι το δικαίωμα της ανάπλασης και αναμόρφωσης των πόλεων, σύμφωνα με τις επιλογές και τις ανάγκες των κατοίκων της, και όχι κάποιας απρόσωπης γραφειοκρατίας ή μιας εγωιστικής επιχειρησιακής τάξης. Αυτό το σλόγκαν έχει πολλές φορές οικειοποιηθεί από διάφορους διεθνείς οργανισμούς, εθνικές κυβερνήσεις και τοπικές διοικήσεις, έχοντας όμως διαφθαρεί, και ανακατασκευαστεί ως το δικαίωμα σε μια ‘καλύτερη’ ζωή στο αστικό κέντρο, μέσα στους περιορισμούς της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης κοινωνίας και της αντιπροσωπευτικής «δημοκρατίας».

Έξω όμως από αυτές τις μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες, το δικαίωμα στην πόλη, έχει υιοθετηθεί από διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα, τα οποία αναζητούν μια ουσιαστική λύση στα προβλήματα των σύγχρονων αστικών κέντρων, λύσεις που θα έχουν άξονα πολεοδομικό, οικολογικό, πολιτικοοικονομικό και κοινωνικό.

Η Αυτόνομη Αμυντική Ζώνη του Notre-Dames-des-Landes είναι μια κατειλημμένη περιοχή που βρίσκεται κοντά στη Νάντη της Δυτικής Γαλλίας. Το εγχείρημα αυτό που ορίζεται ως αναρχική κομμούνα, γεννήθηκε αρχικά όταν κάτοικοι της περιοχής εξαναγκάστηκαν σε διωγμό από τη Γαλλική κυβέρνηση, όταν η τελευταία προέβη σε μια προσπάθεια απαλλοτρίωσης της γης τους, με σκοπό την κατασκευή αεροδρομίου. Οι κάτοικοι αρνούμενοι να εγκαταλείψουν τον τόπο τους κατέλαβαν την περιοχή, συνεπικουρούμενοι από αλληλέγγυους.

Διάφορες προσπάθειες εκκένωσης έλαβαν χώρα από το Γαλλικό Κράτος τις τελευταίες δεκαετίες, που απαντήθηκαν από τους καταληψίες με οδοφράγματα και συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής. Τελικά το 2018, η Γαλλική κυβέρνηση εγκατέλειψε την προσπάθεια και ακύρωσε την κατασκευή του αεροδρομίου στην περιοχή.

Στο χωριό των Σταγιατών του Πήλιου, οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν εναντίων των αυθαίρετων αποφάσεων της δημοτικής αρχής Βόλου και του «γλυκομπούμπουκου» δημάρχου της, που είχαν σκοπό να ιδιωτικοποιήσουν τη μοναδική πηγή πόσιμου νερού από την οποία τροφοδοτούνταν το χωριό για 350 και πλέον χρόνια, πετυχαίνοντας όχι μόνον την αποτροπή αυτού του ειδεχθούς σχεδίου αλλά και την αυτοδιαχείριση της πηγής από τους ίδιους τους κατοίκους του χωριού με συνεργατικό τρόπο. Και αυτά δεν είναι παρά μόνον δύο από τα πολλά παραδείγματα εφαρμογής του Δικαιώματος στην Πόλη.

Η 15λεπτη πόλη

Μία από τις πιο διαδεδομένες και (αδίκως) αμφιλεγόμενες προτάσεις για την ανάπλαση του αστικού ιστού που υπάρχουν στις μέρες μας, είναι το κίνημα της 15λεπτης πόλης (15-minute city). Χωρίς να έχει κάποιον συγκεκριμένο δημιουργό, αλλά προερχόμενο από την μίξη διάφορων ιδεών διάφορων μελετητών και πολεοδόμων, στη βάση της αυτή η πρωτοβουλία, προτείνει πως όλες οι ανάγκες της καθημερινής αστικής ζωής, όπως η εργασία, το σπίτι, η διασκέδαση και οι διάφορες υπηρεσίες, θα πρέπει να βρίσκονται σε μια απόσταση περίπου 15 λεπτών μακριά η μια από την άλλη.

Η προσέγγιση αυτή έχει ως σκοπό να μειώσει την ανάγκη των σύγχρονων ανθρώπινων κοινωνιών για ιδιωτικά οχήματα, με το να προωθεί ένα αστικό μοντέλο το οποίο περιλαμβάνει την εύκολη προσβασιμότητα, την τοπικοποίηση και την ανάπτυξη πιο ουσιαστικών κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων των αστικών κέντρων. Διάφορες πόλεις του κόσμου όπως το Παρίσι, η Μπογκοτά και το Πόρτλαντ του Όρεγκον, έχουν υιοθετήσει αυτή την οπτική σε ότι αφορά την αναμόρφωση του αστικού τοπίου τους.

Αυτή η πρωτοβουλία, δυστυχώς, παρόλη την απλότητα και ξεκάθαρη παρουσίαση της, έχει γίνει στόχος διάφορων ακροδεξιών, αντιδραστικών σχολιαστών και κινημάτων, οι οποίοι είναι έτοιμοι να ξεράσουν γελοίες θεωρίες περί «πληθυσμιακού ελέγχου» και «αυταρχισμού», για να υπονομεύσουν το έργο της 15λεπτης πόλης, συνήθως κινητοποιημένοι από μισάνθρωπες απόψεις μασκαρεμένες ως προειδοποιήσεις για την ανθρώπινη ελευθερία που κατά τα άλλα τόσο πολύ σέβονται. Είμαστε σίγουροι πως ενώσω θα είναι κολλημένοι στην κίνηση, πνιγμένοι από καυσαέρια και κόρνες, θα αισθάνονται πολύ υπερήφανοι με τους εαυτούς τους – και αυτό δεν είναι καν ειρωνεία.

Οι Πόλεις Χωρίς Αυτοκίνητα

Σε παρόμοιο τόνο, το κίνημα των πόλεων χωρίς αυτοκίνητα (carfree cities), αποζητά να ανακαταλάβει τον αστικό χώρο, από τα ποτάμια ΙΧ τα οποία κατακλύζουν τις σύγχρονες μεγαλουπόλεις.

Μια πόλη μπορεί να είναι εντελώς ή εν μέρει χωρίς αυτοκίνητα. Οι πόλεις που είναι εντελώς χωρίς αυτοκίνητα απαγορεύουν κάθε χρήση ιδιωτικών αυτοκινήτων στα όρια της πόλης, ενώ οι πόλεις που είναι εν μέρει χωρίς αυτοκίνητα έχουν ζώνες χωρίς αυτοκίνητα, αλλά επιτρέπουν τη χρήση ιδιωτικού αυτοκινήτου σε άλλες περιοχές. Αυτές οι ζώνες τείνουν να επικεντρώνονται γύρω από το κέντρο της πόλης. Τα έργα μιας πόλης χωρίς αυτοκίνητα σχεδιάζονται γύρω από τις ανάγκες των ανθρώπων και όχι των αυτοκινήτων, με προσεκτική χωροθέτηση που αυξάνει την κινητικότητα των πεζών και την αποτελεσματική δομική τοποθέτηση.

Αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένο σχέδιο για το σχεδιασμό μιας πόλης χωρίς αυτοκίνητο, πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο έχουν βρει επιτυχία με παραλλαγές του παρακάτω μοντέλου.

Μια ειδυλλιακή πόλη χωρίς αυτοκίνητα αποτελείται από δύο ζώνες: έναν οικιστικό πυρήνα και μια περιφέρεια που βασίζεται σε υπηρεσίες. Ο πυρήνας αποτελείται από κατοικίες και χώρους διαμονής μέσα σε έναν δημόσιο χώρο στο κέντρο. Προκειμένου να μειωθεί η κίνηση των αυτοκινήτων σε αυτήν την περιοχή, το περπάτημα χρησιμεύει ως ο κύριος τρόπος μεταφοράς με τις ποδηλατικές διαδρομές ανοιχτές ως προσθήκη. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει λιγότερη σύγκρουση μεταξύ της μηχανοκίνητης κυκλοφορίας και των κατοικιών. Σταδιακά αναδύεται και ένα δίκτυο πεζών και ποδηλάτων που ενώνει αρκετά σημεία της πόλης.

Η περιφέρεια, η οποία περικλείει τον οικιστικό πυρήνα, αποτελείται από υπηρεσίες και εγκαταστάσεις όπως σούπερ μάρκετ και γυμναστήρια. Οι αποστάσεις μεταξύ αυτών των εγκαταστάσεων και του πυρήνα καθορίζονται από τη συχνότητα χρήσης, με τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες να βρίσκονται πιο κοντά στο κέντρο της πόλης. Αυτές οι εγκαταστάσεις θα είναι αποκεντρωμένες και διάσπαρτες σε όλη την πόλη, με στόχο τη μείωση των αποστάσεων με τα πόδια, τη βελτίωση της οικιστικής πρόσβασης και την ελαχιστοποίηση της ανάγκης για νέες οδικές υποδομές. Μια εναλλακτική λύση σε μια αποκεντρωμένη διαμόρφωση είναι μια κεντρική στάση δημόσιας συγκοινωνίας που περιβάλλεται από πυκνά καταστήματα και υπηρεσίες που παρέχουν εύκολη πρόσβαση στο κοινό χωρίς περπάτημα.

Έξω από την πόλη χωρίς αυτοκίνητα υπάρχουν ζώνες μεταφοράς και χώροι στάθμευσης που θα χρησιμοποιηθούν από τις κατοικίες της πόλης. Οι χώροι στάθμευσης έξω από την πλατεία της πόλης παρέχουν πρόσβαση στην περιφέρεια της πόλης, αλλά εμποδίζουν την πρόσβαση στον πυρήνα. Συχνά, δημιουργούνται χώροι στάθμευσης στα περίχωρα της πόλης για να επιτρέψουν στους ανθρώπους να σταθμεύσουν το αυτοκίνητό τους εκεί ή/και να πάρουν ένα εναλλακτικό μέσο μεταφοράς στην πόλη ("park and ride"). Αυτά τα δίκτυα επιτρέπουν υλικοτεχνικά στοιχεία όπως η συλλογή απορριμμάτων.

Εν Κατακλείδι

Αυτό το άρθρο κατά την άποψη μας, δεν αγγίζει ούτε την κορυφή αυτού του τεράστιου παγόβουνου που ονομάζεται «πόλη». Σε μελλοντικά άρθρα θα αναφερθούμε σε ζητήματα συμμετοχικής δημοκρατίας, δημιουργίας «τρίτων χώρων» και άλλων ζητημάτων που αφορούν τη σύγχρονη μεγαλούπολη, τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού.

Ο Αμερικανός φιλόσοφος και συγγραφέας Μάρεϊ Μπούκτσιν, πίστευε πως ο κόσμος μας είναι διαχωρισμένος σε τρεις ξεχωριστές Φύσεις: την «Πρώτη Φύση», δηλαδή το φυσικό περιβάλλον, όπως δάση, βουνά, λίμνες κλπ, και τη «Δεύτερη Φύση», δηλαδή το αστικό περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων. Η μίξη αυτών των δύο, οδηγεί στην «Τρίτη Φύση», στην αρμονική συμβίωση του Φυσικού και του Ανθρώπινου κόσμου, χωρίς ο ένας να κυριαρχεί στον άλλον.

Είναι βέβαιο πως οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις, δεν υπηρετούν αυτόν τον σκοπό. Αλλά θα μπορούσαν. Το να διαχωρίζουμε τον φυσικό κόσμο από τον ανθρώπινο, είναι το να δημιουργούμε ένα τεχνητό σύνορο εκεί που δε θα έπρεπε να υπάρχει. Η πόλη του μέλλοντος θα πρέπει να είναι αυτή που θα έχει σπάσει αυτό το σύνορο, και θα επιτρέψει στις δύο Φύσεις να αναμιχθούν, οδηγώντας σε μεγαλύτερη αρμονία και συμβίωση και για τις δύο.     

Περαιτέρω πληροφορίες για αυτό το θέμα μπορούν να βρεθούν στις παρακάτω πηγές:

Andrewism (YT)

Not Just Bikes (YT) 

City Beautiful (YT) 

Εικόνες από τον Sean Bodley και τον Commando Jugendstil.